Paulina Banaśkiewicz
Ewa Głażewska, Urszula Kusio, Komunikacja niewerbalna. Płeć i kultura. Wybrane zagadnienia, Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2012, 255 s., ISBN 978-83-7784-177-8
Problematyce komunikacji niewerbalnej poświęcono dotychczas wiele publikacji wydanych Polsce, jak i poza granicami kraju. Tematem przewodnim tych książek były poszczególne typy komunikatów niewerbalnych, czyli: proksemika, kinezyka[1], haptyka, chronemika, okulestyka, paralangue i olfaktyka. Analizowano znaczenie komunikacji bez słów z perspektywy zagadnień psychologii[2], a także jej rolę w biznesie[3], wpływ na relacje międzyludzkie w miejscu pracy[4]oraz wykorzystanie gestów w reklamie[5]. Dostrzeżono także istotę komunikacji niewerbalnej dzieci[6].
W trwającej od lat dyskusji na temat komunikacji bez słów głos zabrały również dwie badaczki z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, przygotowując tom zatytułowany Komunikacja niewerbalna. Płeć i kultura. Wybrane zagadnienia. Autorki książki, która jest owocem ich wspólnych zainteresowań badawczych – Ewa Głażewska i Urszula Kusio – wzbogaciły tym samym stan wiedzy w zakresie niewerbalnego komunikowania się o aspekty związane ze statusem płci oraz ze specyfiką codziennych kontaktów człowieka z odmiennością kulturową. Jak twierdzą badaczki, włączyły się do „rozwijającego się dialogu na temat płci i języka, bo ryzyko jakie pociąga za sobą ignorowanie różnic jest większe od niebezpieczeństwa związanego z ich definiowaniem”[7].
W recenzowanej książce Głażewska i Kusio skupiły się na omówieniu dwóch tytułowych wątków, dlatego też czytelnik znajdzie w niej podstawowe informacje o komunikacji niewerbalnej celem wyeksponowania tematu relacji pomiędzy kobietami i mężczyznami, a także komunikacji międzykulturowej.
W recenzji zrezygnowano z opisu poszczególnych części i rozdziałów książki na rzecz zaprezentowania trzech walorów publikacji, które mogą zachęcić czytelnika do lektury i stanowić bodziec do refleksji nad rolą komunikacji niewerbalnej w codziennym życiu. Decyzja o wyłącznie skrótowym przedstawieniu zawartości dwóch części książki ma na celu zasygnalizowanie, jakich treści czytelnik może poszukiwać na jej kartach, w sytuacji gdy konstruuje podłoże teoretyczne do własnych badań. W dalszej części recenzji zwrócono uwagę na: konstrukcję książki oraz zaprezentowane przez autorki teorie, które skłaniają czytelnika do samodzielnych poszukiwań i rozważań badawczych, a także na mnogość i różnorodność przykładów, które ilustrują podejmowane rozważania teoretyczne.
Książka Komunikacja niewerbalna. Płeć i kultura. Wybrane zagadnienia została podzielona na dwie części: teoretyczną i praktyczną. Pierwsza została przygotowana przez Ewę Głażewską, autorką drugiej jest Urszula Kusio.
W rozdziale pierwszym części pierwszej E. Głażewska zawarła charakterystykę siedmiu dziedzin kultury niewerbalnej i ich funkcji wyróżnionych przez Edwarda Halla[8]. Autorka definiuje pojęcie „komunikacji niewerbalnej” i omawia relacje oraz różnice zachodzące pomiędzy komunikacją werbalną a niewerbalną. Wprowadza podstawowe zagadnienia, takie jak proksemika, kinezyka, chronemika, okulestyka, paralangue i olfaktyka, charakteryzuje je i ich funkcje w procesie komunikowania się ludzi. Wydaje się, że rozdział pierwszy jest dla E. Głażewskiej wstępem do podjęcia rozważań nad rolą komunikatów niewerbalnych w relacjach przedstawicieli różnych płci oraz nad gradacją zmysłów w codziennym życiu człowieka, o czym traktuje rozdział drugi. Dalej autorka przedstawia wyniki badań nad różnicami, które zachodzą w zachowaniach niewerbalnych kobiet i mężczyzn.
Część druga recenzowanej książki (przygotowana przez U. Kusio) obejmuje zagadnienia związane z komunikacją międzykulturową. W rozdziale pierwszym U. Kusio definiuje pojęcie „komunikacji niewerbalnej” i omawia specyfikę jej siedmiu dziedzin w aspekcie międzykulturowym w świetle badań E. Halla. Natomiast w rozdziale drugim autorka przywołuje i charakteryzuje modele kulturowe Richarda R. Gestelanda. Z tego fragmentu publikacji czytelnik dowiaduje się, które państwa na świecie prezentują omawiany model kulturowy oraz poznaje panujące na ich terenie zwyczaje komunikacyjne. U. Kusio podejmuje temat nieporozumień, które wynikają z nieznajomości kodów niewerbalnych stosowanych przez osoby reprezentujące kulturę inną od tej, w której wychował się czytelnik. Autorka prezentuje przykłady sytuacji zderzenia się dwóch kultur i przekazuje wskazówki, które mogą pomóc uniknąć sytuacji konfliktowych. Treści zawarte w tym rozdziale mają udowodnić, że wielość kodów niewerbalnych nie musi być powodem chaosu w procesie komunikacji, jeśli człowiek ma świadomość ich występowania. To, zdaniem autorki, pozwala „osobie orientować się w niezliczonej liczbie gestów, spojrzeń, dotyków, które w różnych kulturach i u różnych osób każdorazowo mogą przybierać odmienne sensy”[9].
Recenzowana książka opisuje również kilka koncepcji badawczych, np. teorię Ervinga Goffmana na temat różnic pomiędzy płciami odnoszących się do postawy ciała, gestów i dotyku, którą badacz przedstawił w pracy Gender Advertisements. Z analizy fotografii prasowych przeprowadzonych przez Goffmana wyłania się obraz kobiety jako jednostki podległej i zależnej. To spostrzeżenie może być dla badaczy zajmujących się wizerunkiem kobiety lub dla osób zainteresowanych reklamą bodźcem do przeprowadzenia badań lub punktem odniesienia dla własnych analiz. Autorki książki przywołują też jeszcze niezbyt dobrze znane w Polsce ustalenia wybitnych antropologów i socjologów, takie jak np. face-ism dotyczący relacji pomiędzy sposobem ukazywania twarzy człowieka na fotografii a dzierżoną przezeń władzą. Zdaniem badaczy z Uniwersytetu w Kalifornii, im wyższa pozycja społeczna danej osoby, tym częściej na zdjęciu jest przedstawiana jej twarz. Stwierdzenie to zostało poparte analizą przedstawień kobiet i mężczyzn w różnych publikacjach. Dowiodła ona, że w przypadku płci pięknej zdjęcia częściej uwidaczniały ciało, a mężczyzn – twarz. Powstaje pytanie, czy taki sposób prezentowania kobiet można uznać za formę dyskryminacji? Możliwość udzielenia odpowiedzi wymaga od czytelnika refleksji i bacznej obserwacji otaczającej rzeczywistości.
Mnogość i różnorodność egzemplifikacji to kolejny walor tej książki, gdyż ułatwiają one przyswojenie wiedzy teoretycznej, zwłaszcza w przypadku osób jeszcze nie zaznajomionych z terminologią z zakresu komunikacji niewerbalnej. Są to nie tylko przykłady podawane za wybitnymi badaczami, ale również własne (od autorek), dotyczące ludzi i wydarzeń z kręgu polskiej i zagranicznej kultury popularnej. Na przykład, w rozdziale pierwszym części drugiej Kusio omawia zagadnienie proksemiki w perspektywie międzykulturowej i podaje przykłady postrzegania przestrzeni w kulturze amerykańskiej, japońskiej i arabskiej. Autorka analizuje również różnice kulturowe w zachowaniach kinetycznych, uzupełniając je przykładami gestów arabskich oraz międzykulturowym słownikiem gestów. Z kolei opisując okulistykę, Kusio podaje przykłady zaczerpnięte z książki podróżniczej Wojciecha Cejrowskiego Gringo wśród dzikich plemion. W podrozdziale poświęconym olfaktyce i różnicom kulturowym autorka wspomina o tzw. analfabetach olfaktycznych i omawia na przykładach rolę zapachu w kulturze arabskiej.
Kolejnym walorem publikacji, na który warto zwrócić uwagę, jest kompozycja książki. Tom ma budowę podręcznika – na marginesach stron czytelnik znajdzie hasła, słowa-klucze, które ułatwią poszukiwanie interesujących go treści. Taki układ może być pomocny zwłaszcza dla studentów i uczniów. Ponadto zamieszczona na końcu każdego z rozdziałów, uporządkowana tematycznie, bibliografia stanowi pomoc dla osób, które chciałyby poszerzyć otrzymaną w czasie lektury wiedzę o dodatkowe informacje lub skonfrontować przywołane przez autorki koncepcje z materiałem źródłowym. W strukturze podrozdziałów poszczególnych części zachowano paralelizm, co umożliwia zachowanie jasności i przejrzystości w prezentacji materiału i (o ile można posłużyć się takim stwierdzeniem) jest ukłonem w stronę młodego czytelnika. Książka skonstruowana jest w taki sposób, by zaczynał lekturę od zestawu zagadnień teoretycznych, a kończył na wynikach analizy badań oraz licznych przykładach, które ułatwiają przyswojenie nowych informacji.
***
Podsumowując rozważania na temat recenzowanej książki, można stwierdzić, że tom Komunikacja niewerbalna. Płeć i kultura. Wybrane zagadnienia jest wartościową propozycją dla badaczy nauk humanistycznych i społecznych, a także dla każdego, kto pragnie poznać różnice występujące pomiędzy komunikowaniem się płci i kultur, by móc ustrzec się przed sytuacją braku zrozumienia w codziennych kontaktach. O celu praktycznym, który przyświeca tej publikacji, autorki piszą już we wstępie. Jest nim dostrzeżenie przez czytelnika różnic w komunikowaniu się kultur i płci oraz swobodne poruszanie się po różnych kontekstach kulturowych. Podstawowa wiedza na temat nowej kultury, zdaniem Głażewskiej i Kusio, jest warunkiem świadomego uczestnictwa w procesie komunikacji.
Przypisy
[1] Hall, E. T. (1987), Bezgłośny język, Warszawa.
[2] Sikorski, W. (2005), Gesty zamiast słów: psychologia i trening komunikacji niewerbalnej, Kraków.
[3] Molch, S. (2010), Język ciała w biznesie, Katowice.
[4] Goman, C. K. (2012), Komunikacja pozawerbalna: znaczenie mowy ciała w miejscu pracy, Warszawa.
[5] Makowski, M. (2013), Niewerbalna komunikacja w reklamie telewizyjnej: zastosowanie i oddziaływanie, Warszawa.
[6] Lasota, A. (2010), Świat gestów i symboli w komunikacji dziecięcej, Kraków.
[7] Głażewska, E., Kusio, U. (2012), Komunikacja niewerbalna: płeć i kultura: wybór zagadnień, Lublin, s. 234.
[8] Edward Hall wskazał proksemikę, kinetykę, chronemikę, haptykę, okulistykę, paralangue oraz olfaktykę.