Ewa Danowska

Berascejskija knigazbory. Materiały miżnarodnaj naukova-praktycznaj kanferencyi „Berascejskija kanferencyi: prablemy i perspektyvy dasledavannaja", Brest 30-31 kastrycznika 2008 g., pod red. nauk. Mikałaja Nikałajeva, Brest 2010, 463 s.

Niniejsza książka jest pracą zbiorową zawierającą referaty wygłoszone na międzynarodowej konferencji w Brześciu na Białorusi. Autorzy artykułów pochodzą z Białorusi, Litwy, Polski, Ukrainy i Rosji. Przedstawione zostały rezultaty badań dotyczących historii książki, w szczególności w Brześciu. Omówione zostały dawne książki i księgozbiory znajdujące się w bibliotekach i archiwach całego regionu. Specjalne miejsce zajmuje współczesna edycja starodruków, ich opracowanie i perspektywy konserwacji.

Pamiętać należy, że Brześć Litewski był słynnym ośrodkiem drukarstwa czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Stanowił ośrodek innowierczej książki kalwińskiej, gdzie w 1553 r. powstała oficyna drukarska subsydiowana i popierana przez księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego. Drukarnią kierował wezwany przezeń z Krakowa drukarz Bernard Wojewódka, a po nim Stanisław Murmelius. Najpoważniejszym i najbardziej znanym wydawnictwem oficyny w Brześciu była Biblia Brzeska, zwana też Radziwiłłowską, dedykowana królowi Zygmuntowi Augustowi. Dzieło to jest dzisiaj rzadkością, gdyż syn wydawcy, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, nawrócony na katolicyzm, spalił wszelkie różnowiercze wydawnictwa wychodzące spod prasy w Brześciu. Tamtejszy ośrodek wydawniczy ma wielkie znaczenie w historii piśmiennictwa polskiego, gdyż drukowane były tam tylko księgi w języku polskim.

Nie powinno zatem dziwić, że konferencja poświęcona dawnej książce i księgozbiorom odbyła się właśnie w Brześciu. Praca, stanowiąca efekt tej konferencji, jest adresowana do szerokiego kręgu odbiorców – historyków, kulturoznawców, bibliotekoznawców i bibliografów. Stanowi ciekawą pozycję również dla zainteresowanych kulturą duchową i materialną terenów znajdujących się na obecnym terytorium Białorusi, a ongiś kresach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Ziemia brzeska zajmuje znaczące miejsce w historii obecnej Białorusi. Region ten był bogaty w sławne biblioteki, zakonne skryptoria oraz drukarnie. Niestety, wojny, rozbiory, powstania i nietolerancja religijna, niejednokrotne zmiany administracyjne, często unicestwiały skarby kultury, jakimi są rękopisy i książki. Poza nieodwracalnymi zniszczeniami znajdowały one swoje miejsce w Rosji, Ukrainie, Szwecji i Polsce. W praktyce wszystkie ocalone księgozbiory znalazły się poza Brześciem i jego okolicami. Zauważyć jednak należy, że wymienione wyżej państwa wzięły na siebie zadanie zachowania białoruskich „cenności”, ratując wiele z nich. Obecnie wiadomo, że brzeskie księgi znajdują się głównie w zbiorach Rosyjskiej Biblioteki Narodowej w Sankt Petersburgu, w bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego, w bibliotekach i archiwach Szwecji, w Londynie – w białoruskiej bibliotece i muzeum im. Franciszka Skoryny, w bibliotekach Warszawy i Krakowa.

Właśnie tematyce księgozbiorów z Brześcia i jego okolic została poświęcona międzynarodowa konferencja „Brzeskie księgozbiory: problemy i perspektywy badań”, która odbyła się w Brześciu 30-31 października 2008 r., z inicjatywy tamtejszej biblioteki im. M. Gorkiego. Celem konferencji było przedstawienie znaczenia i wartości starodruków i historycznych księgozbiorów Białorusi w kontekście kultury książki na świecie.

Publikacja, będąca plonem konferencji, została podzielona na trzy bloki tematyczne: „Spuścizna książkowa i jej współczesne losy”, „Książka i sprawy bibliotekarstwa w rejonie Brześcia w XIX-XX stuleciu” oraz „Książka i kultura książki rejonu brzeskiego XVI-XVIII stuleci”. Możnaby dyskutować, czy dobrze zrobił zespół redakcyjny, przedstawiając zagadnienia w takiej właśnie kolejności, a nie odwrotnie, by tematyka była ujęta zgodnie z chronologią.

Pierwszy z artykułów zamieszczonych w pierwszej części, najmniej obszernej, dotyczy perspektyw restauracji historyczno-architektonicznych obiektów zabytkowych w rejonie Brześcia, a jego autorem jest Leonid Niescjarczuk. Następny artykuł, autorstwa Tatiany Dołgadrovej, poświęcony jest publikacjom dotyczącym kulturowych „cenności” przechowywanych w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Sankt Petersburgu. O polskiej narodowej bibliografii jako instrumencie badań w dziedzinie literatury napisał Wacław Walecki, z kolei Mark Mamontov opracował tematykę Brześcia w produkcji wydawniczej Sankt Petersburga w latach 1992-1995, a Svietłana Sjemaszko – współczesny stan zbiorów bibliotek publicznych miasta Brześcia. Następnie Alena Ivanowa omówiła region brzeski w systemie wydawnictwa książek na Białorusi w analizie statystycznej, Ludmiła Kuriuchina i Galina Kiijejeva poświęciły artykuł trosce o spuściznę książkową jako głównemu zadaniu państwowego programu „Pamięć Białorusi”. Część pierwszą zamyka artykuł Valerija Gierasimowa omawiający cimelia prezydenckiej biblioteki Republiki Białoruskiej i ich rolę w badaniach regionalnych.

Część druga omawianej pozycji, zatytułowana „Książka i sprawy bibliotekarstwa w rejonie Brześcia w XIX i XX stuleciu”, składa się z 14 artykułów. Autorką pierwszego z nich jest Larysa Dovnar, która zajęła się zagadnieniem książek w Brześciu Litewskim w XIX wieku i początkach XX stulecia. Następny artykuł napisał Dmitry Kariev, o bibliotecznych i rękopiśmiennych zbiorach zachodniej Białorusi pod koniec XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku (historiograficzne i źródłoznawcze aspekty zagadnień i wprowadzenie w socjokulturalny kontekst epoki). Lilia Kowkiel poświęciła swój artykuł prywatnym księgozbiorom regionu brzeskiego w XIX stuleciu, a Aleksander Ilin majątkowi Gremiacze jako ognisku kulturalnemu Polesia końca XIX i początków XX wieku. Kolejna praca dotyczy poety Albina Dziekońskiego (1892-1940) i księgozbioru rodziny Bychawców, a jest autorstwa Volgi Papko. Artykuł poświęcony historii bibliotek publicznych rejonu Brześcia napisał Ivan Sacuta, a Valjancina Saitava Bibliograficzne ilustrowanie historii brzeskiego regionu w czasopiśmie »Ateneum Wileńskie«. O losie biblioteki i archiwum mołodowsko-porzeczskich Skirmuntów napisali Aleksandr Ilin i Alena Ignacjuk, a o księgozbiorze Wandalina Pusłowskiego w Kosawie, Świsłoczy i Grodnie – Alesja Savczuk. Z kolei Iryna Zvierava zamieściła artykuł o historii prywatnych bibliotek guberni grodzieńskiej w XIX wieku z materiałów archiwum Rosyjskiej Biblioteki Narodowej, a Aleksandr Stefanovicz o historii żydowskiej biblioteki w bibliotece im. I. Rybackiego w Brześciu. Rozwojem bibliotek i kontrolą państwa w rozpowszechnianiu wydawnictw drukowanych w powiecie łuninieckim w latach 1921-1939 zajął się Vasyl Tumiłovicz, a Ljubov Turmasava – ziemią brzeską w dokumentach Grodzieńskiej Biblioteki Powiatowej im. Ja. F. Karskiego. Tę część książki kończy artykuł Vadima Żyłko i Vasyla Tumiłovicza na temat bibliotek na łuniecczyźnie od XVI wieku do 1940 roku.

Trzecia, ostatnia część książki zatytułowana jest „Książka i kultura książki rejonu brzeskiego XVI-XVIII stuleci”. Jest najobszerniejsza, zawierająca aż 23 artykuły. Świadczy to o zainteresowaniu najdawniejszymi zagadnieniami wydawniczymi, książkami i księgozbiorami w tym rejonie dawnej Rzeczypospolitej. Tutaj licznie reprezentowani są prelegenci - autorzy artykułów pochodzący z Polski. Jako pierwsza przedstawiona jest praca Jurija Lavczuka o księgozbiorze pińskiego monastyru Leszczyńskiego i nowych odkryciach, następny artykuł Valerii Jesipovej o szesnastowiecznych Ewangeliach z brzeskich cerkwii w zbiorach Biblioteki Naukowej Państwowego Uniwersytetu w Tomsku. Z kolei Natalia Bieriezkina napisała o kulturalno-propagandowej działalności brzeskiej drukarni w latach 1553-1570, a Dajva Narbutiene o wydawnictwach brzeskiej drukarni Radziwiłłowskiej w zbiorach biblioteki Litewskiej Akademii Nauk. Neli Veras opublikowała artykuł pt. Bibliometryczna analiza produkcji brzeskich drukarń w XVI stuleciu, a Anatol Gładyszczuk o poszukiwaniu pierwszej białoruskiej drukarni na terytorium współczesnego pamiątkowego kompleksu „Bresckaja krepasc gieroi”. Ludmiła Ivanova napisała o roli brzeskich drukarń w rozpowszechnianiu Reformacji w Wielkim Księstwie Litewskim, a Anatol Citov o brzeskich złotnikach. Alma Brazjunene zamieściła artykuł: »Bibliotheca Sapiehana« – próba rekonstrukcji tematycznego repertuaru, a Mikołaj Nikołajev o starodawnej kulturze książki regionu brzeskiego w oparciu o materiały Rosyjskiej Biblioteki Narodowej w Sankt Petersburgu. Następny z kolei jest artykuł Iwony Pietrzkiewicz: Biblioteki brzeskich klasztorów katolickich – rekonesans badawczy. Sergiej Knyrevicz i Mikołaj Sinkievicz napisali o losach biblioteki i archiwum brzeskiego zakonu kartuzów, a Jolanta Gwioździk o kulturze umysłowej zakonów katolickich ziemi brzeskiej XVI-XVIII wieku. Ala Gołubovicz zamieściła artykuł o historii ziemi brzeskiej w księgach aktowych sądów od XVI do początków XX wieku, a Alena Kamisarava o brzeskich wojewodach, m.in. Mikołaju Radziwille Czarnym, Janie Kiszce, Krzysztofie Zenowiczu, Aleksandrze Ludwiku Radziwille, Stefanie Kurczu i ich związkach z książką. Z kolei Svietłana Pazichovska i Aleksandr Pazichovski napisali o białoruskich starodrukach w kolekcji Muzeum Książki i Drukarstwa miasta Ostroga. Znana polska badaczka Maria Pidłypczak-Majerowicz napisała o bibliotekach zakonnych ziemi brzeskiej w XVIII i XIX wieku, a Valeryj Maroz o bibliotece i archiwum monastyru Św. Trójcy w Wołnie, pow. baranowski. Następny jest artykuł Iriny Cyborovskiej-Rymarovicz o starodrukach z biblioteki brzeskiego kolegium jezuickiego w zbiorach Narodowej Biblioteki Ukrainy im. Wiernackiego, a Vołga Gusieva napisała o książkowych zbiorach Anny Katarzyny Radziwiłłówny z Białej Podlaskiej z kolekcji Biblioteki Rosyjskiej Akademii Nauk. Polski badacz Stanisław Siess-Krzyszkowski zamieścił krótką historię kodeńskiego zbioru ksiąg Konstancji Sapieżyny. Dwa ostatnie artykuły tej części tomu to: Biblioteki cerkwii i kościołów rejonu brzeskiego od XV do XIX stulecia i ich los autorstwa Vasyla Dubiejki oraz Litewski statut 1588 – narodzenie manifestu wolności pióra Gienadija Pranievicza.

Omawianą pozycję kończą notki biograficzne w języku białoruskim wszystkich 47 autorów artykułów, a zarazem referentów, w kolejności alfabetycznej. Publikacja jest wielojęzyczna, zawiera artykuły w języku rosyjskim, białoruskim oraz polskim, opatrzone przypisami. W tekście zamieszczone są fotografie, a pomiędzy stronami 352-353 kredowa wkładka z materiałem ikonograficznym. Znajduje się tam m. in. fotografia strony tytułowej Biblii Brzeskiej, wydanej w 1563 r. oraz fragmenty niektórych jej stronic, podobizny: Mikołaja Radziwiłła Czarnego - założyciela drukarni w Brześciu oraz bibliofila Jana Fryderyka Sapiehy, fotografie wydań dzieł Ptolemeusza oraz innych starodruków i książek z brzeskich oficyn. Niestety, wydawca nie zamieścił spisu ilustracji wraz z ich proweniencją. Na uwagę i pochwałę zasługuje jednak staranna szata graficzna wydanej w Brześciu książki, zwłaszcza efektowna, twarda okładka z motywem półek ze starodrukami i wyrazistym grzbietem.

Warto zatem nie pominąć tego wydawnictwa, będącego plonem konferencji, ale zwrócić na nie uwagę jako na wartościową pozycję książkową, szczególnie dla bibliotekoznawców i bibliografów.