Katarzyna Iwańska

Szkolnictwo specjalne w dwudziestoleciu międzywojennym - zestawienie bibliograficzne w wyborze za lata 1921-2012

Wstęp

Przypisy

Przedmowa

Wykaz skrótów

Bibliografia

Artykuły z czasopism

Książki

Wstęp

Rozwój teorii i praktyki polskiej pedagogiki specjalnej ściśle wiąże się z okresem dwudziestolecia międzywojennego. Wtedy właśnie pierwsze doświadczenia - zdobyte w tej dziedzinie w wieku XIX - z trudem przeobrażały się w zwarty, zorganizowany system szkolnictwa specjalnego, zaś dorobek lat międzywojennych stał się fundamentem dla rozwoju pedagogiki specjalnej po drugiej wojnie światowej. Współczesna literatura odnosząca się do genezy polskiej pedagogiki specjalnej często koncentruje się właśnie na latach międzywojennych[1].

Ideą przewodnią reformatorów oświaty na początku XX w. stało się hasło szkoły jednolitej[2], bowiem dualizm ustroju szkolnego, który Polska odziedziczyła po zaborcach, stanowił barierę na drodze do demokratyzacji życia społecznego (w odniesieniu do systemu oświatowego bezpłatny dostęp społeczeństwa do wszystkich typów szkół). W systemie dualistycznym szkoła elementarna nie była szkołą powszechną, ponieważ wiele dzieci po prostu do niej nie uczęszczało. Rząd nie miał wątpliwości, że trzeba ujednolicić szkolnictwo, czyli określić organizację, zadania, podstawy ideowe i programowe, a także stworzyć szkołę powszechną i podnieść powszechność nauczania[3]. Sprawą pilną stało się wprowadzenie obowiązku szkolnego. Dokonano tego dekretem z 7 lutego 1919 r., który stanowił, że wykształcenie w zakresie szkoły powszechnej jest obowiązkowe dla wszystkich dzieci w wieku szkolnym (art.1). Gminy miały tworzyć szkoły powszechne wszędzie tam, gdzie w ciągu trzech kolejnych lat liczba dzieci w wieku od 7do 14 lat wynosiła co najmniej 40 (art. 3). Jeżeli w miejscowości nie było pełnej siedmioklasowej szkoły powszechnej, obowiązek kształcenia miał być realizowany w czteroklasowych lub pięcioklasowych szkołach z trzyletnią bądź dwuletnią nauką uzupełniającą[4].

Dekret ten dotyczył również szkolnictwa specjalnego. Jan Hellmann w artykule zamieszczonym w kwartalniku „Szkoła Specjalna” z 1924/1925 r. napisał, co należy rozumieć pod nazwą szkolnictwa specjalnego: „dział, który obejmuje organizację szkół i zakładów dla dzieci głuchoniemych, ociemniałych i psychicznie anormalnych, tj. umysłowo upośledzonych i moralnie zaniedbanych. Całokształt organizacji zawiera – poza samymi zakładami wychowawczymi – również przygotowanie do nich odpowiedniego personelu”[5].

W okresie międzywojennym nastąpił stosunkowo szybki rozwój szkół i zakładów dla dzieci upośledzonych umysłowo. Ich rozmieszczenie nie było równomierne[6]. Pierwsza publiczna placówka dla takich dzieci powstała w Warszawie. Jej założycielką była Michalina Stefanowska[7]. W latach 1917-1922 zajęła się ona problematyką kształcenia w sensie praktycznym i teoretycznym. W 1917 r. dla grupy dzieci wyselekcjonowanych ze szkół „normalnych”, założyła pierwszy oddział specjalny, mieszczący się przy ul. Złotej 24 w Warszawie. W latach 1924-1925 dzieci upośledzone zgromadzono w 22 klasach znajdujących się w dziesięciu lokalach szkolnych. Przyczyniło się to do rozdzielenia uczniów na dwie szkoły (nr 147 i 177)[8].

Pionierem zorganizowania pierwszej szkoły dla upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim na terenie Łodzi był Stefan Kopciński[9]. Współpracował on ściśle z Marią Grzegorzewską[10] i Michałem Wawrzynowskim[11] zarówno przy tworzeniu zrębu szkolnictwa specjalnego na tym terenie, jak i przy opracowywaniu programu dla przedszkoli, a także redagowaniu dwumiesięcznika „Opieka nad Dzieckiem”. Należy również wspomnieć o dużych zasługach Józefy Joteyko[12], która starała się by w szkołach powszechnych organizowano oddziały specjalne dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie i sprawiających trudności wychowawcze. Aktywnie udzielała się na rzecz kształcenia nauczycieli placówek specjalnych. Pewien wzrost liczby zakładów dla dzieci upośledzonych umysłowo (w 1921 r. było to 8, a w 1928 – 29 placówek) dokonywał się za sprawą samorządów, niektórych organizacji i instytucji społecznych oraz Ministerstwa Oświaty i Wychowania[13]. Jednak dość duże nakłady finansowe na kształcenie dzieci wymagających opieki specjalnej (cztero-, pięciokrotnie wyższe niż na dzieci zdrowe) oraz brak wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej hamowały rozwój tego działu szkolnictwa. Po reformie walutowej, którą przeprowadzono w 1924 roku, wydatki na oświatę znacznie się zwiększyły.

W latach 1918-1939 nie opublikowano w Polsce żadnych ustaw, które by jasno precyzowały sytuację szkół specjalnych. Najgorszy był jednak brak bezwzględnego obowiązku szkolnego dla dzieci głuchoniemych, ociemniałych, upośledzonych umysłowo i moralnie zaniedbanych. Rząd nie przygotował aktu prawnego, który wprowadzałby taki obowiązek, choć żądały tego środowiska nauczycielskie[14]. Nastąpiło zahamowanie rozwoju działalności opiekuńczo-wychowawczej państwa i samorządów przy wzroście aktywności stowarzyszeń charytatywno-filantropijnych i społecznych. Szybszy wzrost liczby szkół po roku 1930/1931 spowodowany był tworzeniem się klas specjalnych przy szkołach powszechnych. Stały się one podstawą do zorganizowania szkół specjalnych. Najwięcej tego typu placówek powstało w okręgu warszawskim, gdzie uczyło się 46,4% ogólnej liczby uczniów, a np. w województwie lubelskim tylko 5,3%[15].

Ustawa z 11 marca 1932 r., określana jako „jędrzejewiczowska” od nazwiska jej twórcy – Janusza Jędrzejewicza[16], zawierała zapis, że „wychowanie i kształcenie dzieci anormalnych odbywa się w zakładach i szkołach powszechnych specjalnych, względnie w oddziałach specjalnych”[17]. Przewidywała ona również odroczenie lub też całkowite zwolnienie z obowiązku szkolnego dzieci upośledzonych, jeśli w pobliżu danej miejscowości nie było właściwej placówki[18]. Uczestnicy II Zjazdu Nauczycieli Szkół Specjalnych, który odbył się w 1934 r., krytycznie ustosunkowali się do tej ustawy. Wyrażali niepokój o dalszy rozwój szkolnictwa specjalnego i brak zainteresowania władz szkolnych dzieckiem upośledzonym. W uchwałach Zjazdu domagano się wydania odrębnej ustawy o ustroju szkolnictwa specjalnego, zaś do czasu jej przygotowania proponowano uzupełnienie ustawy jędrzejewiczowskiej[19] specjalną nowelą ustalającą:

a. miejsce i zadania szkół specjalnych w systemie szkolnictwa i oświaty,

b. organizację i uprawnienia szkół specjalnych,

c. obowiązki państwa, samorządów i innych instytucji oraz organizacji w rozwoju sieci szkół specjalnych,

d. obowiązki i prawa nauczycieli szkół specjalnych,

e. przedłużenie obowiązku szkolnego dla dzieci upośledzonych do 16 roku życia, a w związku z tym unormowanie obowiązku przygotowania zawodowego młodzieży upośledzonej, ograniczenie liczby dzieci w klasach dla umysłowo upośledzonych do 20, wyjątkowo zaś na okres przejściowych trudności gospodarczych kraju – do 24 uczniów[20].

Zgodnie z nowymi ustaleniami, w okresie międzywojennym podstawowym typem szkoły kształcącej dzieci umysłowo upośledzone była 6-letnia szkoła specjalna, przeznaczona przede wszystkim dla dzieci z lżejszym upośledzeniem. Kwalifikacja do niej odbywała się poprzez selekcję, a szansę na edukację miały dzieci, których iloraz inteligencji mieścił się w przedziale od 35 do 70 punktów. Zasady przeprowadzania selekcji unormowało rozporządzenie ministra WRiOP z dnia 3 sierpnia 1936 r.[21], które głosiło, że celem rekrutacji jest kierowanie do szkół i oddziałów specjalnych tych dzieci, które ze względu na upośledzenie umysłowe nie są zdolne do pobierania nauki w szkole powszechnej. Specjalistycznymi badaniami mieli być objęci uczniowie pierwszej i drugiej klasy, co do których istniało podejrzenie upośledzenia umysłowego oraz ci, którym z tego powodu odroczono obowiązek szkolny. Uprawnienia do przeprowadzenia badań otrzymała pracownia psychologiczna Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej oraz nauczyciele szkół specjalnych, którzy zostali lub też zostaną w niej odpowiednio przygotowani. Ponadto Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wyraziło zgodę na przeprowadzanie badań w pracowniach psychologicznych działających przy innych ośrodkach. Do rozporządzenia została dołączona instrukcja, która zawierała szczegółowo omówione zasady wykonywania badań i wzory odpowiednich kwestionariuszy. Zarządzenie przewidywało również możliwość „rekwalifikacji”, czyli powrotu dziecka do szkoły powszechnej, jeżeli będzie ono robiło duże postępy w placówce specjalnej. Tymczasem opieka nad dziećmi głęboko upośledzonymi istniała w niedużym zakresie. Nieliczna grupa takich dzieci została objęta fachową w zakładach zamkniętych, natomiast pozostałe trafiały do przytułków, gdzie niestety nie prowadzono pracy pedagogicznej.

Zła sytuacja szkolnictwa specjalnego mogła być spowodowana tym, że nie posiadało ono własnego urzędu przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, który mógłby sprawować opiekę nad tym sektorem oświaty. Wyjątek stanowiły dzieci moralnie zaniedbane; zajmowało się nimi Ministerstwo Sprawiedliwości i pod jego kuratelą powstawały zakłady wychowawczo-poprawcze. W 1935 r. utworzono przy Ministerstwie WRiOP Komisję Doradczą ds. Szkolnictwa Specjalnego, ale nie posiadała ona możliwości podejmowania samodzielnych decyzji[22].

Nieco lepiej, niż sytuacja dzieci upośledzonych, przedstawiała się w ustawodawstwie sytuacja nauczycieli szkół specjalnych. Zasady prawne dotyczące ich przygotowania zawodowego określał dekret z 7 lutego 1919 r., w którym zawarto przepisy o tym, że nauczyciele zamierzający uczyć w placówkach specjalnych będą się mogli kształcić na kursach tworzonych przy seminariach nauczycielskich albo w samodzielnych placówkach[23]. W ustawie z 1932 r. dokładnie sprecyzowano to postanowienie. Przewidziano w nim, że do pracy w szkołach specjalnych nauczyciele będą się przygotowywać na kursach lub w zakładach o rocznym lub dwuletnim trybie kształcenia[24]. Pierwsze uregulowania prawne o nabywaniu kwalifikacji pozwalających na pracę w placówkach specjalnych dotyczyły szkół dla głuchoniemych. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w 1920 roku ustaliło zasady egzaminu uprawniającego do nauczania w tych szkołach, zdawanego przed komisją ministerialną. Mogła być do niego dopuszczona osoba, która skończyła szkołę średnią, seminarium nauczycielskie albo duchowne i pracowała z dziećmi głuchoniemymi, co najmniej dwa lata[25]. W 1929 r. wydane zostało rozporządzenie ministra WRiOP, które dotyczyło wymaganych kwalifikacji do nauczania we wszystkich typach szkół specjalnych. Postanowiono w nim, że w placówkach dla dzieci głuchoniemych, niewidomych, upośledzonych umysłowo i moralnie zaniedbanych mogą uczyć osoby, które po zdobyciu uprawnień nauczycielskich ukończyły Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej. Jego dyrektorka, Maria Grzegorzewska, od nauczyciela-wychowawcy oczekiwała nie tylko zdobycia odpowiedniej wiedzy, ale też posiadania takich cech, jak: „Dawidowska miłość dusz ludzkich”[26], konieczność poczucia odpowiedzialności za drugiego człowieka, zgodność poglądów z postawą życiową wyrażaną aktywnie, konieczność posiadania własnej indywidualności, stała gotowość i postawa twórcza, łatwość w nawiązywaniu kontaktów z ludźmi, stałe uczestniczenie w życiu społecznym. Cała wiedza i wskazówki praktyczne do „wychowania wychowawców” zawarte zostały przede wszystkim w Listach do młodego nauczyciela, które sama Grzegorzewska nazwała swoim „credo wychowawczym”[27].

W ostatnich latach okresu międzywojennego zarysowały się tendencje do poprawy warunków opieki nad dzieckiem upośledzonym umysłowo. W 1939 r. istniały w Polsce 64 szkoły specjalne dla 84 tysięcy dzieci upośledzonych umysłowo. Sprawą nierozwiązaną w tym okresie pozostało przygotowanie zawodowe młodzieży upośledzonej umysłowo. Pierwsze próby podjęto w 1936 r. w Szkole Ćwiczeń przy Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej w Warszawie. Trzy lata później, w 1939 r. tylko w dwóch szkołach podjęto naukę zawodu. Nie dawało to jeszcze uprawnień do podjęcia pracy, jednak młodzież upośledzona umysłowo podejmowała kształcenie zawodowe terminując w prywatnych zakładach[28].

Do końca okresu międzywojennego nie rozwiązano jednak wszystkich problemów szkolnictwa specjalnego, chociaż zarysowały się wyraźne tendencje zmierzające do poprawy istniejącego stanu i próby zainteresowania ogółu społeczeństwa sprawami dzieci upośledzonych. Wzrost liczby placówek specjalnych z 18 w 1918 r. do 104 w 1939 r. był ściśle związany z dużą aktywnością społeczną absolwentów Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej oraz innych ludzi „dobrej woli”. Ten stan rzeczy potwierdziły słowa Marii Grzegorzewskiej, wyrażające opinię o szkolnictwie specjalnym w Polsce: „W dalszym ciągu [] trochę litości, miłosierdzia – tanecznych zabaw, rautów i koncertów, kilka osób pełnych poświęcenia, ofiarnych – i nic więcej. Utarło się dowodzenie, że najpierw trzeba zaspokoić w zupełności prawo do nauki i wychowania dziecka normalnego, potem może – jak wszystkie szkoły dla normalnych dobrze już będą zaopatrzone – i ta kwestia wypłynie”[29].

Pomimo konserwatywnych i zachowawczych poglądów niektórych środowisk oraz całej złożoności polityczno-gospodarczej sytuacji Polski w latach międzywojennych, Maria Grzegorzewska i jej współpracownicy, położyli podwaliny pod rozwój pedagogiki specjalnej w Polsce i na świecie.

Przypisy

[1] Pękowska, M. (2010), Stan i potrzeby szkolnictwa specjalnego w Polsce w latach 1918-1939, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, nr 3-4, s. 107.

[2] Istotą hasła szkoły jednolitej było zapewnienie każdemu dziecku, bez względu na pochodzenie społeczne i stan materialny rodziców, wykształcenia odpowiadającego jego zdolnościom i zainteresowaniom. Hasło wyrażało także dążność do podniesienia poziomu wykształcenia szerokich mas ludowych przez przedłużenie obowiązkowej szkoły powszechnej, która zapewniłaby przygotowanie obywatelskie i jedność kulturalną całemu narodowi. więcej zob.: Mauersberg, S. (1988), Komu służyła szkoła w Drugiej Rzeczpospolitej? Społeczne uwarunkowania dostępu do oświaty, Wrocław, s. 13.

[3] Sadowska, J. (2001), Ku szkole na miarę Drugiej Rzeczypospolitej, Białystok, s.12-20.

[4] Dekret o obowiązku o obowiązku szkolnym w Polsce, „Szkoła Specjalna”, nr 1, s. 4., „Dz. Urz. Min. WRiOP" 1919, nr 2, poz. 2.

[5] Hellmann, J. (1924/1925), Stan i potrzeby szkolnictwa specjalnego.

[6] Większość ośrodków powstało głównie w większych miastach jak Warszawa i Łódź. Na zajęcia dzieci były dowożone z domów rodzinnych.

[7] Michalina Stefanowska (1855-1942) – biolog, pedagog, członek i korespondent Polskiej Akademii Umiejętności. Ściśle współpracowała z Marią Grzegorzewskiej oraz Józefą Joteyko. W roku 1917 objęła Katedrę Fizjologii na Uniwersytecie Poznańskim. Zorganizowała pierwszą szkołę oraz klasy specjalne w Warszawie, więcej zob. Dzięczkowski A., Stefanowska Michalina, w: Polski słownik Biograficzny, t. 43, z. 2, Warszawa, Kraków 2005, s. 220-22.

[8] Wyczesany, J. (2005), Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków, s. 65.

[9] Stefan Kopciński - lekarz-pedagog, działacz społeczny i polityczny, inicjator i organizator szkolnictwa specjalnego w Łodzi. Pełnił rolę konsultanta w stworzonej przez siebie Pracowni Psychologicznej. Opublikował książkę Psychologiczne badanie umysłowo chorych metodą Borensteina, więcej zob. Fijałek, J. Kopciński Stefan (1878-1934), w: Polski słownik biograficzny, t. 13/4, z. 59, Wrocław, s. 615-616.

[10] Maria Grzegorzewska – pedagog, psycholog, założycielka Instytutu Pedagogiki Specjalnej w Warszawie (1921), w latach 1922-1967 dyrektor tego Instytutu, a w 1930-1935 – organizator i dyrektor Państwowego Instytutu Nauczycielskiego w Warszawie. W okresie okupacji pracowała w tajnym szkolnictwie. W latach 1957-1959 profesor pedagogiki specjalnej Uniwersytetu Warszawskiego. M. Grzegorzewska stworzyła szkołę pedagogiki specjalnej grupującą grono badaczy. Zajmowała się badaniem kompensacji dotkniętych różnymi brakami rozwojowymi. Opracowała i wypróbowała metodę ośrodków pracy, stosowaną szeroko w szkołach specjalnych, a polegającą na wykonywaniu zadań, które łączą w sobie opanowanie wiadomości z wiedzą praktyczną. Zajmowała się również problemami wychowania nauczycieli, więcej zob.: Matyjas B., Maria Grzegorzewska (1888-1967), w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 2, pod red. T. Pilcha, Warszawa 2003, s. 140-142, Kulbaka J., Pedagogika Marii Grzegorzewskiej, „Wychowawca”, nr 6, s. 22-23.Tomasik E., Marii Grzegorzewskiej koncepcja twórczej postawy nauczyciela, „Szkoła Specjalna”, nr 4, s. 204-210. Tomasik E., Maria Grzegorzewska–człowiek i dzieło, w: „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, nr 1/2, s. 224-230. Kupisiewicz M., Poczet wybitnych nauczycieli: Maria Grzegorzewska, w: „Głos Nauczycielski”, nr 48, s. 12. Wilmont A., Maria Grzegorzewska 1888-1967, w: „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 3, s. 53-54.

[11] Wawrzynowski Michał (1897-1943) pracownik naukowy Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, współpracownik i przyjaciel Marii Grzegorzewskiej, współtwórczyni Instytutu głuchoniemych w Warszawie, wizytator ministerialny ds. szkolnictwa specjalnego, członek Związku Nauczycielstwa Polskiego Szkół Powszechnych, związanym z BBWR.W latach 1928-1935 był posłem na Sejm II Rzeczypospolitej II i III kadencji. Twórca pierwszego w Polsce programu kształcenia specjalnego dzieci upośledzonych umysłowo. W czasie II wojny światowej kierował tajnym nauczaniem prowadzonym przez POS Jerzyki. Posługiwał się pseudonimem Znachor. Został aresztowany przez gestapo Został aresztowany przez gestapo i trafił na Pawiak a następnie do obozu Majdanek, gdzie został stracony 10 kwietnia 1943, więcej zob. dostępny na WWW: http://www.wolomin.tylko.to/ludzie/zyciorysy/417-Michal-Wawrzynowski-ps.-Znachor-1.09.1897-10.04.1943.html, dostęp 14 października 2012.

[12] Joteyko Józefa (1866-1928) psycholog, pedagog, fizjolog, współorganizatorka pedagogiki specjalnej w Warszawie, więcej zob.: Lipkowski O., Józefa Joteyko – życie  i działalność, Warszawa 1968, s. 5-15.

[13] Wyczesany, J. (2005), Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków, s. 67.

[14] Pękowska, M. (2010), Stan i potrzeby szkolnictwa specjalnego, s. 109.

[15] Wyczesany, J.(2005), Pedagogika upośledzonych, s. 67-68.

[16] Janusz Jędrzejewicz (1885-1951) legionista, pedagog, polityk, pułkownik, poseł i senator, jeden z najwybitniejszych współpracowników marszałka Józefa Piłsudskiego i najważniejszych działaczy sanacyjnych. Pod jego patronatem 11 marca 1932 roku Sejm zatwierdził ustawę o ustroju szkolnym Rzeczpospolitej, która określała jednolite założenia dydaktyczno-wychowawcze i strukturę organizacyjną szkolnictwa polskiego i została nazwana jędrzejewiczowską. Ze względu na trudną sytuację gospodarczą Rzeczpospolitej, reformy szkolne Jędrzejewicza były wprowadzane sukcesywnie i nie zostały zakończone do końca okresu międzywojennego, więcej zob.: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2003, s. 473.

[17] Ustawa z dnia 11 marca 1932 r. O ustroju szkolnictwa, Dz. U. 1932, nr 38, poz. 389, art.13.

[18] Sękowska, Z. (1985) Pedagogika specjalna, Warszawa, s.172-173.

[19] Ustawa jędrzejewiczowska wprowadzała 3-stopniowy system szkolnictwa: obowiązkowa szkoła powszechna, szkoły średnie ogólnokształcące i zawodowe oraz studia wyższe akademickie i politechniczne. W myśl tej ustawy szkoły były organizowane i finansowane przez państwo, samorządy i osoby prywatne, więcej zob. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2003, s. 473.

[20] Szkolnictwo specjalne i pedagogika specjalna w pierwszej połowie XX wieku, Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, pod red. S. Mauersberga, (1990), Warszawa, s. 211.

[21] Rozporządzenie i instrukcja ministra WRiOP z dnia 3 sierpnia 1936 r., o selekcji dzieci upośledzonych umysłowo i kierowania ich do zakładów, szkół i oddziałów specjalnych, Dz. Urz. Min. WRiOP 1936, nr 8, poz. 132.

[22] Pękowska, M. (2010), Stan i potrzeby szkolnictwa specjalnego, s. 110.

[23] Dekret z 7 lutego 1919 r. o kształceniu nauczycieli szkół powszechnych w Państwie Polskim, „Dz. Urz. Min. WRiOP” 1919, nr 2, poz. 3, art. 3.

[24] Ustawa z dnia 11 marca 1932 r. o ustroju szkolnictwa, Dz. U. 1932, nr 38, poz. 389, art. 4.

[25] Gasik, W. (1997), Kształcenie nauczycieli szkół specjalnych W Polsce do 1939 r. Warszawa, s. 13-16.

[26] Określenie zastosowane przez wybitnego pedagoga Jana Władysława Dawida, który za istotę powołania nauczycielskiego, uważał „miłość dusz”, której przedmiotem „jest wewnętrzna duchowa treść człowieka, jego dobro moralne, jego oświecenie i udoskonalenie jako istoty duchowej. Dla nauczyciela z takim powołaniem każdy nowy uczeń to jakby rozszerzanie i przyrost własnej jego jaźni, tonowe zadanie do spełnienia w zakresie jego własnego, osobistego życia” Zob. J. Dawid, O duszy nauczycielstwa, 1991, s. 42.

[27] Szkolnictwo specjalne i pedagogika specjalna, s. 217.

[28] Wyczesany, J. (2005), Pedagogika upośledzonych, s. 68.

[29] Grzegorzewska, M. (1924), Zamiast programu, „Szkoła Specjalna”, nr 1, s. 2.

Przedmowa

Zestawienie rejestruje wybrane publikacje z lat 1924-2012 tematycznie dotyczące dziejów szkolnictwa specjalnego w Polsce okresu dwudziestolecia międzywojennego ze szczególnym uwzględnieniem szkolnictwa dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Pod względem formalnym obejmuje druki zwarte (w tym rozdziały prac zbiorowych oraz odrębne prace zawarte w publikacjach zbiorowych) oraz artykuły z czasopism. Opisy bibliograficzne książek są sporządzone według normy PN-82/01152.01 oraz zgodnych z nią zasad w II stopniu szczegółowości, w większości z autopsji; część spośród opisów przejętych ze źródeł bibliograficznych charakteryzuje się mniejszą szczegółowością opisu. W przypadku opisów bibliograficznych artykułów posługiwano się polską normą PN-N-01152. Materiał do zestawienia zebrano korzystając ze źródeł drukowanych: Bibliografia Pedagogiki 1958-1970, Bibliografia pedagogiczna, Bibliografia polskich czasopism pedagogicznych (do 1979 r.) Bibliografia historii wychowania za lata 1918-1939, Polska Bibliografia Pedagogiczna 1971-1979 a także wykorzystując zasoby baz: Biblioteki Narodowej (Przewodnika Bibliograficznego i Bibliografii Zawartości Czasopism), Biblioteki Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Biblioteki Pedagogicznej w Opolu, Edukator Biblioteki Uniwersyteckiej w Krakowie, Biblioteki Uniwersyteckiej w Kielcach, Biblioteki Pedagogicznej w Kielcach, Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej. Przy doborze źródeł uwzględniono cechy treściowe (temat stanowiący przedmiot bibliografii). Spis bibliograficzny zawiera 57 ponumerowanych pozycji. Z powodu niewielkiej ilości dokumentów całość podzielono na dwie części: artykuły z czasopism oraz książki i części prac zbiorowych. W obrębie części zastosowano układ alfabetyczny.

Bibliografia

Artykuły z czasopism

1. Balcerek, Marian : Rozwój szkolnictwa specjalnego i opieki nad dzieckiem w Polsce okresu międzywojennego / Marian Balcerek // „Rozprawy z Dziejów Oświaty”. - T. 12 (1969), s. [143]-225

2. Barylska, Aleksandra : Początki rozwoju opieki nad dzieckiem chorym w Łodzi / Aleksandra Barylska // „Rozprawy z Dziejów Oświaty”. - T. 22 (1979), s. [111]-139

3. Bednarz, Elżbieta: Rozwój struktur opiekuńczo-wychowawczych w trosce o niepełnosprawnych : rys historyczny / Elżbieta Bednarz. // „Katecheta”. - R. 56 (2012), nr 1, s. 9-16

4. Cytowska, Beata : Kształcenie niepełnosprawnych umysłowo w Polsce - przeszłość i teraźniejszość / Beata Cytowska // „Pro Publico Bono”. - Z. 2 (2006), s. 225-241

5. Frączek, Adam : Będziemy kształcić innych specjalistów / Adam Frączek ; rozm. przepr. Jerzy Smagowski // „Nowa Szkoła”. - 1992, nr 1, s. 5-12

6. Giryński, Andrzej : Rozwój szkolnictwa specjalnego dla osób upośledzonych umysłowo w Polsce / Andrzej Giryński // „Roczniki Pedagogiki Specjalnej”. - T.8: 1997, s. 9-15. - Bibliogr.

7. Hellmann, Jan : Stan i potrzeby szkolnictwa specjalnego w Polsce / Jan Hellmann // „Szkoła Specjalna”. - 1924, nr 1, s. 4

8. Kotlarski, M. : Szkolnictwo specjalne dla upośledzonych umysłowo w Polsce do 1939 roku / M. Kotlarski // „Szkoła Specjalna”. - 1968, nr 2, s. 109-120

9. Kulbaka, Jacek : Szkolnictwo specjalne w Polsce w okresie dwudziestolecia międzywojennego i drugiej wojny światowe / Jacek Kulbka// „Zeszyty Naukowe / Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskie j- Curie”. - Nr 29 (2010), s. 159-167

10. Kuczyńska-Kwapisz, Jadwiga : Edukacja dzieci niewidomych i słabo widzących w Polsce - historia, teraźniejszość i wizje przyszłości / Jadwiga Kuczyńska-Kwapisz // „Szkoła Specjalna”. - 2001, nr 2, s. 85-88

11. Łapot, Mirosław : Działalność Zakładu dla Żydowskich Dzieci Czterozmysłowych w Bojanowie Wielkopolskim (1926-1939) / Mirosław Łapot. - Streszcz. ang. // „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika”. - T. 19 (2010), s. 335-346

12. Nowakowski, Józef : Drogi rozwoju szkolnictwa specjalnego / Józef Nowakowski // „Szkoła Specjalna”. - 1965, nr 3, s. 189-204

13. Nurowski, Eugeniusz : Kształcenie nauczycieli dla dzieci głuchych i niedosłyszących / Eugeniusz Nurowski // „Roczniki Pedagogiki Specjalnej”. - T. 8 (1997), s.269-276. - Bibliogr.

14. Pękowska, Marzena : Kształcenie i dokształcanie nauczycieli lwowskich szkół dla głuchych i niewidomych (1918-1939) / Marzena Pękowska // „Studia Pedagogiczne Akademii Świętokrzyskiej”. - T. 15 (2005), s. 117-124

15. Pękowska, Marzena: Stan i potrzeby szkolnictwa specjalnego w Polsce w latach 1918-1938 / Marzena Pękowska // „Przegląd Historyczno-Oświatowy”. - R. 53 (2010), nr 3/4, s. 107-125

16. Pękowska, Marzena : Wkład sekcji szkolnictwa specjalnego ZNP w rozwój pedagogiki specjalnej w Polsce w latach 1918-1939 : wprowadzenie do badań / Marzena Pękowska // „Przegląd Historyczno-Oświatowy” . - R. 55, [nr] 3/4, s. [122]-131

17. Pękowska, Marzena : Zakład dla głuchych we Lwowie w latach 1914-1939 / Pękowska, Marzena // „Studia Pedagogiczne Akademii Świętokrzyskiej” . – T. 14 (2003), s. [149]-159

18. Ryll, Henryk : Obecny stan szkolnictwa specjalnego w Polsce / Henryk Ryll // „Szkoła Specjalna”. - 1934/1935, s. 58

19. Ryll, Henryk : Stan szkolnictwa specjalnego w Polsce w ostatnim pięcioleciu / Henryk Ryll // „Szkoła Specjalna”. - 1938/1939, s.153-155

20. Sokół, Zofia : Dzieje szkół dla niewidomych w Polsce 1817-1980 / Zofia Sokół // „Przegląd Historyczno-Oświatowy”. – 1984, nr 1, s. 74-85

21. Stefanowska, Michalina: Początki organizowania szkoły specjalnej dla dzieci umysłowo upośledzonych w Warszawie / Michalina Stefanowska // „Szkoła Specjalna”. - R. 3 (1927), nr 1

22. Stala, Józef : Przyczynek do ukazania tradycji szkolnictwa specjalnego w Polsce / Józef Stala // „Rocznik Teologii Katolickiej”. - T. 9 (2010), s. 170-179

23. Sujczyński, Teodor : Geneza szkół specjalnych dla dzieci głuchych, umysłowo upośledzonych i niewidomych w latach 1915-1939 / Teodor Sujczyński // „Przegląd Historyczno-Oświatowy”. – 1977, nr 4, s. 375-392

24. Sujczyński, Teodor : Szkoły specjalne i internaty dla dzieci moralnie zaniedbanych w Łodzi w latach 1921-1939 / Teodor Sujczyński // „Przegląd Historyczno-Oświatowy”. – 1988, nr 4, s. 465-484

25. Szluz, Beata: Opieka wychowawcza nad dziećmi upośledzonymi umysłowo do 1989 roku / Beata Szluz // „Resovia Sacra”. - R. 9/10 (2002/2003), s. 247-263

Książki

26. Balcerek, Marian. Dzieje opieki nad dzieckiem w Polsce : ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo / Marian Balcerek. - Warszawa : Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, 1977. - 258 s.

27. Balcerek, Marian. Rozwój wychowania i kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo : zarys historyczny / Marian Balcerek. - Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1981. - 275, [1] s. ; 21 cm

28. Bendych, Ewa. Powstanie i rozwój tyflopedagogiki w Polsce / Ewa Bendych// W: Pedagogika specjalna w Polsce : wybrane zagadnienia z przeszłości i współczesności oraz tendencje rozwoju / pod redakcją Urszuli Eckert i Karola Poznańskiego. - Warszawa : Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, 1992. - S. 127-133

29. Borzyszkowska, Halina. Rozwój szkolnictwa specjalnego dla upośledzonych umysłowo / Halina Borzyszkowska // W: Pedagogika specjalna w Polsce : wybrane zagadnienia z przeszłości i współczesności oraz tendencje rozwoju / pod redakcją Urszuli Eckert i Karola Poznańskiego. - Warszawa : Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, 1992. - S. 66-70

30. Dycht, Marzena. Rozwój polskiej pedagogiki specjalnej w świetle dokonań jej twórców : szkic do portretu historycznego pedagogiki rewalidacyjnej i resocjalizacyjnej / Marzena Dycht. - Warszawa : Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 2006. - 200 s. - Bibliogr. s. 179-200

31. Dziedzic, Stefan. Historia rozwoju szkolnictwa specjalnego w Polsce / Stefan Dziedzic // W: Pedagogika rewalidacyjna / pod red. Aleksandra Hulka. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977. – S. 526-539

32. Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej / pod red. Stanisława Mauersberga ; [aut. Marian Balcerek et al.]. -Warszawa : PWN, 1990. - 292, [3] s. : faks., fot., portr., rys. ; 24 cm

33. Gajdzica, Zenon. Szkoła specjalna / Zenon Gajdzica // W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. T. 6, Su-U / red. wydawnictwa Marek Śnieciński ; red. prowadzący Encyklopedii Ewa Różycka. - Warszawa : Wydawnictwo Akademickie „Żak", cop. 2007. – S. 277-279

34. Gasik, Wojciech. Rozwój praktyki i teorii pedagogiki specjalnej w Polsce w latach 1816-1945 / Wojciech Gasik // W: Pedagogika specjalna w Polsce : wybrane zagadnienia z przeszłości i współczesności oraz tendencje rozwoju / pod redakcją Urszuli Eckert i Karola Poznańskiego. - Warszawa : Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, 1992. - S. 21-27

35. Gasik, Wojciech. Kształcenie nauczycieli szkół specjalnych w Polsce do 1939 r[oku] : ze szczególnym uwzględnieniem dziejów Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej / Wojciech Gasik. - Warszawa : Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, 1991. - 221 s. ; 24 cm

36. Hellmann, Jan. Szkoły i zakłady dla dzieci anormalnych jako kwestja społeczna oraz ; Projekt sieci szkół specjalnych na terenach Rzeczypospolitej w związku z materjałami statystycznemi / Jan Hellmann. - Warszawa : Polska Składnica Pomocy Szkolnych, 1921. - 38 s., 1 tabl. : tab. ; 20 cm

37. Jałmużna, Tadeusz. Szkolnictwo specjalne w Łodzi do 1939 roku / Tadeusz Jałmużna, Józef Lisowski, Teodor Sujczyński. - Łódź : [s.n.], 1993. - 96 s. ; 21 cm

38. Kulbaka, Jacek. Z dziejów kształcenia specjalnego / Jacek Kulbaka. - Warszawa : Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, 2012. - 244 s. ; 25 cm

39. Lipiński, Stanisław. Historia resocjalizacji nieletnich / Stanisław Lipiński // W: Historyczne dyskursy nad pedagogiką specjalną - w ujęciu pedagogicznym / pod red. nauk. Jacka J. Błeszyńskiego, Ditty Baczały i Józefa Binnebesela. - Łódź : Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej, 2008. – S. 215-252

40. Mauersberg, Stanisław : Komu służyła szkoła w Drugiej Rzeczpospolitej? Społeczne uwarunkowania dostępu do oświaty / Stanisław Mauersberg. - Wrocław : Wydaw. PAN, 1988. - s. 128, [16] s. : il. ; 24 cm

41. Mauersberg, Stanisław. Opieka nad dzieckiem i szkolnictwo specjalne / Stanisław Mauesberg // W: Historia wychowania : wiek XX. T. 1 / pod red. Józefa Miąso ; Polska Akademia Nauk, Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki, Zakład Dziejów Oświaty. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980. – S. 105-111

42. Michalski, Stanisław. Praca naukowo-badawcza nauczycieli w Drugiej Rzeczypospolitej / Stanisław Michalski. - Poznań : Wydaw. Naukowe UAM, 1994. - 190 s. ; 24 cm

43. Możdżeń, Stefan Ignacy. Historia wychowania. [3], 1918-1945 / Stefan Ignacy Możdżeń. - Wyd. 2 popr. - Sandomierz : Wydaw. Diecezjalne, 2006. – S. 137-140 : Szkolnictwo specjalne

44. Nurowski, Eugeniusz. Surdopedagogika polska : zarys historyczny / Eugeniusz Nurowski. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. - 229, [2] s. - Bibliogr. s. 209-229.

45. Organizacja wychowania i nauczania dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych w Polsce w ujęciu historycznym / Aneta Niewęgłowska, Małgorzata Wiśniewska //W: Student niepełnosprawny : szkice i rozprawy. Z. 4 / pod red. Tamary Zacharuk. – Siedlce : Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, 2000. - S. 157-164

46. Oświata, szkolnictwo i wychowanie w latach II Rzeczypospolitej / pod red. Karola Poznańskiego ; Komitet Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk. Zespół Historii Wychowania. - Lublin : Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1991. - 497, [3] s. ; 24 cm

47. Parys, Katarzyna : Kształcenie osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim - historia a rzeczywistość / Katarzyna Parys // W: Człowiek z niepełnosprawnością intelektualną T. 1 Wybrane problemy osobowości, rodzin i edukacji osób z niepełnosprawnością intelektualną / pod red. Zdzisławy Janiszewskiej-Nieścioruk. - Kraków : Oficyna Wydawnicza "Impuls", 2003. - S. 195-208

48. Pęcherski, Mieczysław : Organizacja oświaty w Polsce w latach 1917-1977 : podstawowe akty prawne / Mieczyslaw Pęcherski, Maciej Świątek. - Wyd. 2 zm. i rozsz. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978. - 410, [2] s. : 1 wykr. 2 tab. ; 20 cm

49. Pękowska, Marzena : Lwowskie zakłady dla głuchych i niewidomych dzieci w latach 1830-1914 / Marzena Pękowska. - Kielce : Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2003. - 221, [2] s., [8] s. tabl. : faks., fot., tab. - Bibliogr. s. 201-210

50. Pękowska, Marzena. Recepcja metody ośrodków zainteresowań w szkołach i zakładach dla głuchoniemych i upośledzonych umysłowo w Polsce w latach 1918-1939 / Marzena Pękowska // W: Szkoła polska od średniowiecza do końca XX wieku między tradycją a innowacją / pod red. Ireny Szybiak, Adama Fijałkowskiego i Janiny Kamińskiej przy współpr. Katarzyny Buczek . - Warszawa : Uniwersytet Warszawski, 2010. - S. 365-376

51. Poznańska pedagogika specjalna : tradycje - osiągnięcia - perspektywy rozwoju / pod red. Władysława Dykcika, Andrzeja Twardowskiego. - Poznań : Wydawnictwo Naukowe UAM, 2006.- 356 s., [2] s. tabl. : il. - (Seria Psychologia i Pedagogika / Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ISSN 0083-4254 ; nr 134). - Bibliogr. przy rozdz.

52. Sękowska, Zofia. Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej / Zofia Sękowska. -
Warszawa : Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, 1998. – S. 16-18 : Aspekty historyczne pedagogiki specjalnej

53. Sękowska, Zofia. Pedagogika specjalna : zarys / Zofia Sękowska. - Warszawa : PWN, 1985. - 330, [2] s. ; 24 cm

54. Sowa, Józef. Pedagogika specjalna w zarysie / Józef Sowa. - Rzeszów : "Fosze", cop. 1997. - 375 s. : il. ; 24 cm

55. Trębicka-Postrzygacz, Beata : Kształcenie dzieci niesłyszących w okresie II Rzeczypospolitej / Beata Trębicka-Postrzygacz ; Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach. Instytut Pedagogiki. - Siedlce : Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego, 2011. - 191 s. : il. (w tym kolor.) ; 24 cm

56. Wyczesany, Janina : Pedagogika upośledzonych umysłowo : wybrane zagadnienia / Janina Wyczesany. - Wyd. 8. - Kraków : Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2009. - 204, [1] s. : il. ; 24 cm

57. Zabłocki, Kazimierz Jerzy : Dziecko niepełnosprawne, jego rodzina i edukacja / Kazimierz Jerzy Zabłocki. - Warszawa : „Żak”, 1990. - 237 s. ; 20 cm