Katarzyna Iwańska
Informacja o książkach i czasopismach z zakresu psychologii i pedagogiki specjalnej na łamach czasopisma „Szkoła Specjalna” (1924-1939)
Dzieci moralnie zaniedbane i przestępczość małoletnich
Osoby głuchonieme oraz niewidome
Wychowanie, szkolnictwo i opieka nad upośledzonymi umysłowo
Okres Drugiej Rzeczypospolitej to szczególny czas dla czasopism naukowych, które stanowiły jeden z wyznaczników rozwoju nauki polskiej. W dwudziestoleciu międzywojennym działalność wydawnicza została zintensyfikowana, chociaż początkowo wydawcy wspomnianych periodyków musieli pokonywać niemałe trudności z powodu wysokich kosztów druku czy braku papieru, które zagrażały ich istnieniu, a częstym zjawiskiem była nieregularność ich ukazywania się[1]. W pierwszym dziesięcioleciu po odzyskaniu niepodległości, Polska nie tylko odrobiła zaległości i dorównała innym krajom poziomem wydawanych periodyków, lecz nawet w kilku przypadkach wyprzedziła je, stając się w tym względzie inicjatorką nowatorskich przedsięwzięć wydawniczych. Polskie czasopisma realizując swoje podstawowe zadania, a więc dokumentowanie i upowszechnianie wyników badań naukowych, przenoszenie zdobyczy nauki światowej na grunt polski, integrowanie różnych kręgów ludzi związanych z nauką zawodowo, pełniły funkcję inspiratora oraz koordynatora badań naukowych[2].
W 1921 r. liczba tytułów o tematyce pedagogicznej wynosiła 47, w 1928 r. wzrosła ona do 116, a roku 1938 r. było ich 143. Do najważniejszych ośrodków wydawniczych należały: Warszawa, Kraków, Lwów, Poznań oraz inne mniejsze miasta. Do rozwoju polskich periodyków pedagogicznych przyczyniła się aktywność nauczycieli na polu pedagogicznym i ruchu organizacyjno-zawodowego, który w głównej mierze był wydawcą prasy pedagogicznej. Dynamiczną działalność wydawniczą rozwijał Związek Nauczycielstwa Polskiego, który wydawał szereg czasopism centralnych o ściśle określonej problematyce, a także stymulował rozwój pism terenowych[3]. Centralnym organem Związku był „Głos Nauczycielski” (1917-39)[4], który członkowie ZNP otrzymywali bezpłatnie.
W okresie międzywojennym nastąpiła w polskim czasopiśmiennictwie dalsza specjalizacja, która bardzo korzystnie rzutowała na jego poziom naukowy. Z uwagi na poruszaną tematykę najliczniejszą grupę stanowiły czasopisma poświęcone szkole powszechnej – ok. 50 tytułów, szkole średniej - 25 oraz zawodowej - 18. Do najbardziej znanych należały: „Praca Szkolna” (1922-1950), „Nauczyciel Polski” (1921-1939), „Muzeum” (1885-1939), „Gimnazjum i Liceum” (1934-1939), „Głos Szkoły Zawodowej” (1929-1939), „Szkoła Dokształcająca Zawodowa” (1933-1939), „Szkoły Akademickie” (1927-1930), „Szkoły Wyższe” (1938-1947)[5].
Nauczyciele szkół specjalnych mieli do dyspozycji sześć czasopism, z których najważniejszym był organ Związku Nauczycielstwa Polskiego „Szkoła Specjalna”. Periodyk ten cieszył się dużym uznaniem środowisk naukowych ze względu na wysoki poziom. Maria Grzegorzewska wraz ze swoimi współpracownikami „uznała, że zaniedbana dotąd w Polsce dziedzina wychowania dziecka anormalnego zyskała dzięki tej inicjatywie placówkę, w obrębie której skupiać się miała praca naukowa nad zagadnieniami teoretycznymi oraz praktycznym doskonaleniem szkolnictwa specjalnego”[6]. Uznano również, że to odpowiednie miejsce „wymiany myśli, czerpania wiadomości z dziedziny naukowej, organizacyjnej i metodologicznej tego szkolnictwa oraz zbliżenia intelektualnego”[7]. „Szkoła Specjalna” stała się jednym z głównych ośrodków kształtowania myśli naukowej w dziedzinie pedagogiki specjalnej. Należy dodać, że względną stałość charakteru pisma potwierdził przegląd zawartości treściowej i formalnej. Zasadniczy bowiem zrąb każdego rocznika stanowił dział artykułów, poruszających problemy z zakresu teorii i wychowania dzieci upośledzonych, organizacji metod pracy w szkolnictwie specjalnym, psychiatrii dziecięcej, psychologii klinicznej, a także sytuacji dziecka upośledzonego w społeczeństwie. Swoje stanowisko w tych kwestiach prezentowało wielu uczonych różnych specjalności, m.in.: Jan Hellman, Sergiusz Hessen, Marian Falski, Władysław Konopczyński, Janusz Korczak, Felicja Łuniewska, Władysław Sterlin-Okuniewski, Stefan Szuman.
Dział artykułów dopełniały recenzje i sprawozdania, w których znalazły się przeglądy czasopism, kronika krajowa, kronika zagraniczna, notatki historyczne, a także streszczenia zamieszczonych w czasopiśmie artykułów w języku francuskim. W ten sposób popularyzowano dorobek nauki rozwijającej się na świecie a rzutującej na sprawy związane z pedagogiką specjalną. Przedstawiały one aktualną problematykę z dziedziny psychologii, pedagogiki leczniczej, metodologii pedagogiki specjalnej, psychopatologii, neurologii, opieki społecznej, które poniżej zostaną przedstawione.
Najciekawsze opracowania publikowane na łamach zagranicznych czasopism recenzowali: Natalia Hanowa, Felicja Łuniewska, Witold Łuniewski, Józef Ponikło, Władysław Sterling, Józefa Joteyko, Tytus Benni, Maria Dunin-Sulgustowska, Michał Wawrzynowski, Maria Kaczyńska, Jan Hellmann, Maria Nowodworska, Władysław Jarecki, Lucjan Korzeniowski, Aleksy Sałamańczuk, Benjamin Wolman, Bolesław Wytrążek, Jakub Segał, Maria Maćkowska, Wanda Szuman.
Treści zawarte w dziale recenzje i oceny stanowiły cenny materiał nie tylko dla kadry nauczycielskiej szkół specjalnych, ale także dla psychologów, pedagogów i osób zainteresowanych problemami społecznymi. Wskazywały kierunek zmian, w którym powinno podążać szkolnictwo specjalne oraz opieka nad osobami upośledzonymi.
Waga tych recenzji skłoniła autorkę niniejszego tekstu do opracowania bibliografii wybranych tekstów sygnalizujących problemy dzieci z różnymi upośledzeniami, szczególnie z deficytami układu sensorycznego, publikowanych na łamach „Szkoły Specjalnej” w latach 1924-1939. Ze względu na dużą ilość materiałów a także potrzeby niniejszego artykułu, dokonano selekcji, uwzględniając te wydawnictwa zwarte, artykuły oraz czasopisma, które poprzez tytuł bezpośrednio nawiązują do poruszanej problematyki. Spis bibliograficzny został podzielony na następujące grupy: Dzieci moralnie zaniedbane i przestępczość małoletnich; Osoby głuchonieme i niewidome; Psychologia dziecka; Pedagogika; Wychowanie, szkolnictwo i opieka nad upośledzonymi umysłowo; Zaburzenia psychiczne. Zachowano układ alfabetyczny w obrębie każdego działu. Tytuły specjalistycznych periodyków i artykułów (obcojęzyczne w tłumaczeniu autorki) zostały zaprezentowane w porządku alfabetycznym. Szczegółowe informacje dotyczące omawianych publikacji, tj. rok, miejsce wydania, liczba stron lub wydawca nie w każdym przypadku są pełne - zostały one zaczerpnięte z oryginalnych wydań „Szkoły Specjalnej” za lata 1924-1939. W opisie bibliograficznym pominięto tytuł czasopisma „Szkoła Specjalna” podając jedynie informację o lokalizacji recenzji.
[1]Możdżeń, S. (1981), Bibliografia polskich czasopism pedagogicznych (do 1979), Kielce, s. 20.
[2]Wrona, G. (2005), Polskie czasopisma pedagogiczne w latach 1918-1939, Kraków, s. 5.
[3]Możdżeń, S. (1981), Bibliografia polskich czasopism pedagogicznych (do 1979), Kielce, s. 21.
[4]Głos Nauczycielski - Organ Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Początkowych stanowiący kontynuację czasopisma „Głos Nauczycielstwa Ludowego”. Ukazywał się jako miesięcznik z wyjątkiem lipca i sierpnia. Kilka razy zmieniał się podtytuł czasopisma. Ostatnia zmiana nastąpiła w roku 1937: Centralny Organ Związku Nauczycielstwa Polskiego. W czasie II wojny światowej pismo zostało zawieszone. Wznowienie nastąpiło w 1945 roku. Periodyk ukazuje się do chwili obecnej, dostępny na WWW: http://www.pbw.lodz.pl/PRZEDWOJENNE%20PDF.pdf, dostęp 2 października 2013.
[5]Możdżeń, S. (1981), Bibliografia polskich czasopism pedagogicznych (do 1979), Kielce, s. 23.
[6]zob. Nowe czasopisma (1925), „Ruch Pedagogiczny”, nr 1, s. 39-40.
[7]Zamiast programu (1924), „Szkoła Specjalna”, nr 1, s. 3.
Dzieci moralnie zaniedbane i przestępczość małoletnich
1. Batawia Stanisław, Wstęp do nauki o przestępcy, Warszawa 1931, 250 s. - 1932/1933, nr 2, s. 123.
Rozprawa doktorska dotyczy zagadnień skłonności przestępczych; wartościowy materiał zebrany podczas badań nad przestępcami, w tym małoletnimi, w placówkach penitencjarnych i zakładach dla nieletnich.
2. Bulletin Internationale de la Protectionde l’Enfance,[Biuletyn międzynarodowy ochrony dzieciństwa] Bruksela, Styczeń-Grudzień, 1928. - 1928/1929, nr 1, 2, s.109
Artykuł sędziego West’a pt. Dziecko sprawiedliwości; doświadczenia autora w zastosowaniu prawa opiekuńczego nad dziećmi w Belgii; dane statystyczne, opisy poszczególnych zakładów wychowawczych; uznany za wartościowy i przydatny, ponieważ w Polsce prawodawstwo i sądownictwo nieletnich należało do najbardziej zaniedbanych.
3. Bugajski Zygmunt, Wykład więziennictwa, Warszawa 1927, 137 s. - 1927/1928, nr 1, s. 47.
Wykłady dotyczące więzienioznawstwa, jasny i treściwy sposób wyjaśnienia podstawowych zagadnień z dziedziny więzienioznastwa. Praca oceniona jako pożyteczna i ciekawa dla pedagogów oraz dla osób zainteresowanych zagadnieniami życia społecznego.
4. Burt (Curil), „The young delinquent”, [Młody przestępca], Londyn 1925, 674 s. - 1927/1928, nr 3-4, s. 230.
Obszernie ujęte problemy: przestępczości małoletnich; studium przestępcy, poparte licznymi przykładami oraz badania nad przyczynami tego zjawiska.
5. Focher Ladislaus, „Erbegnisse psychiatriche beobachtungen an jugendlieben Verwahlosten und Verbrechen während der letzten zwälf Jahren” [Wyniki psychologicznych obserwacji wśród zaniedbanej i przestępczej młodzieży w ciągu ostatnich dwóch lat], Lipsk 1923. - 1925/1926, nr 4, s. 228.
Zagadnienia wzajemnego stosunku czynników wrodzonych i socjalnych w sprawie moralnego zaniedbania i przestępczości. Przedstawiono opinię autora, według której skłonność do występku uzależniona jest od zdolności umysłowych, położenia socjalnego i sfery uczuciowej.
6. Miklaszewski W., Małoletni przestępcy w świetle badań wychowańców zakładów wychowawczo-poprawczych,Warszawa 1924, 85 s. - 1925/1926, nr 4, s. 229.
Charakterystyka (fizyczna i umysłowa) młodocianych przestępców; czynniki powodujące sprawy karne.
7. Szymański Jan, Alkoholizm a dziecko i młodzież, Warszawa 1926, 32 s. - 1925/1926, nr 4, s. 231.
Statystyki wskazujące duży wzrost zażywania alkoholu prze dzieci oraz młodzież w wieku szkolnym; szkodliwość alkoholu i jego wpływ na rozwój fizyczny i umysłowy dzieci; wprowadzenie do szkół „alkohologii”.
Osoby głuchonieme oraz niewidome
8. „Blätter für Taubstummenbildung” [Arkusze (artykuły) do edukacji osób głuchych]. - 1933/1934, nr 3, s.180; 1935/1936, nr 3, s. 55.
Materiały: o nauczaniu mowy głuchoniemych, rachunków, psychologii dziecka głuchego, statystyki ortofonii, wychowania fizycznego oraz społecznym znaczeniu szkolnictwa specjalnego; badania słuchu głuchych; znaczenie słuchu w nauce, uzdolnienia zawodowe głuchych abiturientów zakładów specjalnych; „psychologia gestykulacji” głuchoniemych; nauka mowy w szkole dla głuchych.
9. Eos. Zeitschrift für Heilpädagogik [Czasopismo pedagogiki specjalnej], Wiedeń 1926. - 1925/1926, nr 3, s. 182; 1926/1927, nr 2, s. 124.
Teksty dotyczące przyczyn wrodzonych lub nabytych „głuchociemnoty”, dawne i nowoczesne metody nauczania osób niewidomych; badania nad osobami upośledzonymi w Wiedniu.
10. Handbuch des Taubstummenwesens. Herausgegeben vom Bunde Deutscher Taubstummenleher, [Podręcznik dla głuchoniemych. Opublikowany przez niemieckie ligi nauczycieli głuchych] Osterwieck 1929, 744 s. - 1929/1930, nr 2, s. 127.
Kompleksowe, czteroczęściowe opracowanie zawierające najbardziej istotne zagadnienia dotyczące wiedzy o głuchoniemych.
11. Kwartalnik Stowarzyszenia Nauczycieli szkół dla głuchoniemych i niewidomych w Polsce, 1926 nr 1-4, 128 s. - 1926/1927, nr 2, s.125.
Między innymi: sprawy dzieci głuchoniemych, szkolnictwo dla niewidomych we Włoszech, historia Instytutu Głuchoniemych i ociemniałych w Warszawie; polemiki z autorami publikującymi na łamach „Szkoły Specjalnej”.
12. La Valentin Haüy, Revue universsele des questions relatives aux aveugles, [Uniwersalny przegląd zagadnień dotyczący niewidomych], Paris 1928. - 1926/1927, nr 4, s.250; 1928/1929 nr 1, s. 95;1929/1930 nr 2, s. 133.
Wiadomości interesujące świat niewidomych: nowe miejsca pracy, stanowiska społeczne zdobyte przez szczególnie uzdolnionych niewidomych, przywileje dla niewidomych; sprawozdania z kongresów dla ociemniałych odbywających się w różnych krajach; materiały dotyczące opieki nad niewidomymi na terenie: Hiszpanii, Bułgarii, Stanów Zjednoczonych, Węgier, Belgii i Niemiec.
13. Nordisk Lidskrift för Dövstumskolan, [Nordyckie (skandynawskie) czasopismo dla szkoły dla głuchoniemych], 1925, nr 1-12, 236 s. - 1925/1926, nr 3, s.178; 1928/1929, nr 1-2, s. 98.
Mowa migowa; poglądy dotyczące kwestii kształcenia głuchoniemych; wśród licznych materiałów polski akcent: szkolnictwo głuchoniemych w Polsce; dane liczbowe dotyczące: osób głuchoniemych w naszym kraju; szkoły i osoby uczęszczające do nich; program Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej.
14. „Nyt Tidsskrift for Abnormvaesenet omfattende Aandssvage-Blide og Vanföre-Sagen i Norden”, [Nowe czasopismo szkolnictwa specjalnego obejmującego opóźnionych w rozwoju psychicznym, niewidomych oraz zniekształconych - historia w krajach północy], 1926 nr 1-10; 1927 nr 1-10. - 1927/1928, nr 3-4, s. 223.
Sprawy umysłowo chorych, ociemniałych i niedołężnych w Danii, Szwecji, Finlandii, Norwegii; badania naukowe nad upośledzonymi umysłowo; poglądy na temat sterylizacji osób, w tym głuchych i ociemniałych od urodzenia; powołanie międzynarodowej komisji w celu opracowania projektu prawa o dopuszczalności sterylizacji.
15. Parell G. et Lamarque G., „Les Sourds-Muets. Etude medicale, pedagogiqe et sociale” [Głuchoniemi. Studium medyczne, pedagogiczne i społeczne], Paris 1924, 450 s. - 1926/1927, nr 4, s. 246.
Ówczesny stan wiedzy o głuchoniemych, metodach nauczania, przyczynach powstawania; dane kliniczne dotyczące tego upośledzenia; krytyka francuskich uczonych za brak zainteresowania rozwojem umysłowym dzieci głuchych.
16. Romagnoli Augusto „Ragazzi. Ciechi”, [Chłopcy. Ślepy], Bolonia 1924, 224 s. - 1924/1925, nr 4, s. 223.
Książka niewidomego nauczyciela i wychowawcy; cenny materiał nie tylko dla nauczycieli dzieci niewidomych, ale i widzących.
17. Schweizerische Taubstummen-Zeitung - Organ szwajcarskiego Związku Głuchoniemych i szwajcarskiego Towarzystwa Opieki nad Głuchoniemymi., [Szwajcarska gazeta Niesłyszących] Bern 1926, nr 1-24. - 1925/1926, nr 3, s.181.
Dwutygodnik dla osób głuchoniemych: doświadczenia ich życia; nowele, opowiadania i krótkie powieści autorstwa głuchoniemych; wiadomości z całego świata na temat opieki wychowawczej nad głuchoniemymi; sprawozdania z działalności organizacji wymienionych w tytule.
18. Villey Pierre, „L’ Aveugle dans le monde des Voyans. Essai de sociologie” [Niewidzący w świetle widzących. Esej socjologiczny], Paryż 1927, 335 s. - 1926/1927, nr 4, s. 246.
Badania niewidomego nad „ślepotą”; zbiór materiałów na temat sytuacji niewidomych w różnych epokach historycznych.
19. Lazar Erwin, Medicinische Heilpedagogik, [Medyczna psychologia specjalna], Wiedeń 1925. - 1928/1929 nr 1-2, s. 81.
Książka austriackiego lekarza, twórcy oddziału pedagogicznego kliniki dziecięcej Uniwersytetu Wiedeńskiego; problemy pedagogiki leczniczej; materiał do pracy autor zdobywał podczas wieloletnich badań na oddziale; pozycja określona jako jedna z najwartościowszych w tej dziedzinie.
20. Rocznik Pedagogiczny, Warszawa 1922, seria 2, tom 2, pod red.Heleny Radlińskiej, 575 s. - 1924/1925, nr 4, s. 227.
Krótka informacja dotycząca treści pisma; spis działów w roczniku: nauki pedagogiczne i kształcenie nauczycieli; z zagadnień szkoły twórczej, wychowanie fizyczne; nauczanie i programy szkolne; oświata pozaszkolna; wychowanie i szkolnictwo u innych, opieka nad młodzieżą; informacje o szkolnictwie; kronika polska i światowa.
21. Claparede Edward, Psychologia dziecka i pedagogika eksperymentalna, wyd. 10, Nasza Księgarnia, Warszawa, Łódź 1927, 429 s. - 1928/1929, nr 2, s. 101.
Pozycja ciesząca się dużym powodzeniem wśród środowisk naukowych; uwagi dotyczące zmian dokonanych w nowym wydaniu: poszerzenie rozdziałów dotyczących badań, skrócenie innych, błędy w tłumaczeniu.
22. Foucault Marcel, „Observations et experiences de psychologie scolaire”, [Obserwacje i doświadczenia w zakresie psychologii szkolnej], Paryż 1923, 160 s. - 1925/1926, nr 4, s. 229.
Cykl wykładów na temat sposobów stosowania środków technicznych do badań laboratoryjnych, obliczenia wyników tych badań, w ramach zakreślonych programem psychologii dla szkół „normalnych” we Francji z roku 1920.
23. Goddard Henry, Schol training of defective children New York, [Nauczanie ułomnych dzieci w Nowym Jorku], World Book Company, 1923, 98s. - 1928/1929, nr 2, s. 109.
Nauczanie szkolne dzieci upośledzonych umysłowo w Nowym Jorku z zastosowaniem testów Binet’a-Simona; podział dzieci w wieku szkolnym pod względem społeczno-pedagogicznym na cztery grupy; przedstawienie danych dotyczące początków formowania się klas nauczania specjalnego (niestopniowanego) w Nowym Jorku; poruszne tematy: sprawy wychowania dzieci upośledzonych umysłowo, organizacjia szkolnictwa specjalnego, brak wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej; zdefiniowanie niektórych terminów naukowych: eugenika, sterylizacja, segregacja, paranoja, histeria.
24. Heller Teodor, Über psychologie und Psychopathologie des Kindes, [O psychologii i psychopatologii dziecka], Wiedeń 1925, 63 s. - 1924/1925, nr 4, s. 224;1928/1929, nr 1-2, s. 80.
Przedstawienie najważniejszych zagadnień psychiki dziecka normalnego i anormalnego; treści przydatne nie tylko dla nauczycieli szkół specjalnych ale tekże nauczycieli szkół powszechnych i średnich.
25. Rondhaler Adolf, Metoda psychologii indywidualnej d-ra Alfreda Adlera, Warszawa 1928. - 1928/1929, nr 1-2, s. 83.
Możliwości stosowania metody psychologii indywidualnej w szkołach; przykłady pracy wychowawczej, prowadzonej wg zasad metody Adlera w szkołach bawarskich; omówienia i porównania dwóch szkół leczniczych i wychowawczych: psychoanalitycznej Freuda i psychologii indywidualnej Adlera (zasługiwała na wprowadzenie jej do placówek zajmujących się pracą wychowawczą i leczniczą).
26. Rowid Henryk, Psychologia pedagogiczna, Warszawa 1928, 365 s. - 1928/1929, nr 1-2, s. 88.
Podręcznik dla młodzieży przygotowującej się do zawodu nauczycielskiego; przydatne opracowanie połączonych dziedzin: psychologii i pedagogiki; tematy do samodzielnych ćwiczeń wraz z podaną litreraturą (na końcu każdego rozdziału).
Wychowanie, szkolnictwo i opieka nad upośledzonymi umysłowo
27. Babicki Czesław, Wychowanie dziecka opuszczonego w Zakładach Opiekuńczo-Wychowawczych, Warszawa 1929. - 1929/1930 nr 2, s. 125.
Książka dla wychowawców zakładów opiekuńczo-wychowawczych; sprawy prawnej opieki nad dziećmi opuszczonymi; określenie istoty ich wychowania; wpływ matki i ojca na wychowanie.
28. Boenheim Kurt, The Fürsorge für Geistig und Seelisch abnorme Kinder [Opieka dla psychicznie i emocjonalnie nienormalnych dzieci], Leipzig 1933, 95 s. - 1937/1938, nr 1-4, s. 40.
Stan opieki nad dziećmi niedorozwiniętymi umysłowo i psychopatami w Niemczech; niezadowolenie z powodu małej liczby odpowiednich placówek oraz kwalifikacji personelu do sprawowania opieki nad nimi; propozycja pracy z tak specyficzną grupą dzieci według przystosowanych programów i metod, z planową współpracą z samorządami, odpowiednio przeszkolonymi lekarzami - zwiększenie szansy na lepszą opiekę.
29. Declory Owidiusz, Le role de phenomene de globalistaion dans l’enseignement (Extrait de Bulletin et des Annales de la Societe Royale des Sciences medicales et naturelles de Bruxeles) [Rola zjawiska globalizacji w nauczaniu (Wypisy z biuletynu i roczników Królewskiego Towarzystwa Nauk Medycznych i Przyrodniczych w Brukseli)], Bruksela 1927, nr 4-7. - 1927/1928, nr 1, s. 53.
Przedstawienie funkcji „globalizacji” na podstawie nowych materiałów; przyjęcie teoretycznego założenia Józefy Joteyko (zjawisko „globalizacji” jest identyczne z „ujęciem postaciowym” u dziecka czyli całostkowym); wyniki pracy Marii Grzegorzewskiej nad czytaniem za pomocą całostek; wyrażenie uznania dla prac M. Grzegorzewskiej w szczególności dotyczących czytania i pisania globalnego u dzieci.
30. EOS Zeitschrift für Heilpädagogik, [Czasopismo pedagogiki specjalnej], Wiedeń 1929, z. 1-6, 143 s. - 1935/1936, nr 3, s. 57.
Praca z upośledzonymi w wiedeńskich placówkach; materiały dotyczące nauki rachunkowości w szkołach specjalnych; wychowanie w szkole dla kalek.
31. Gribojedow A. C., Kazaczenko-Trirodow H. Ł „Zapiski kratkosrocznych pedagogiczeskich kursów po podgotowkie personała uczreżdenja dla defektywnych dietej wyd. Komisarjatu Opieki Społecznej, Petrograd 1918, 1003 s. - 1927/1928, nr 1, s. 50.
Streszczenia kursów dokształcających dla nauczycieli szkół dzieci „nienormalnych” w Piotrogrodzie; poruszane tematy: psychologia wieku dziecięcego, walka z przestępczością, historia i praca rosyjskich działaczy zakładów poprawczych, zasady i metodyka szkoły pracy, klinika niedorozwoju umysłowego i moralnego, szkoły pomocnicze dla umysłowo upośledzonych, początkowe nauczanie i wychowanie najniższych stopni upośledzenia umysłowego, poprawianie braków wymowy u dzieci „anormalnych” i normalnych.
32. Hanselmann Heinrich, Einführung in die Heilpädagogik, [Wprowadzenie do Pedagogiki Specjalnej]. - 1933/1934, nr 3, s.176.
Nauczanie i wychowania dzieci upośledzonych; dzieci z osłabieniem zmysłów, upośledzone umysłowo, z zaburzeniami mowy oraz dzieci trudne do wychowania. Materiał oceniony jako przewodnik przydatny dla osób pracujących z takimi wychowankami.
33. Opieka nad dzieckiem, 1926, nr 1-7, 356 s. - 1926/1927, nr 2, s. 125.
Opublikowane artykuły: Rola sugestii w życiu dziecka, Szkoła i gruźlica, W sprawie lekarzy szkolnych, Lekarz w szkole, Dziecko opuszczone i zaniedbane, Opieka nad dzieckiem anormalnym, Poradnia pedologiczna dla dzieci występnych, Statystyka przestępczości nieletnich.
34. Tramer M., Einseiting talentierte und begabte Schwachsinnige. Schweizerische zeitschrift für Gesundheitspfelge, [Jednocześnie uzdolnieni i utalentowani debile. Szwajcarski magazyn opieki zdrowotnej], 1924, 36 s. - 1924/1925, nr 2, s. 151.
Doświadczenia autora z badań nad rozwojem zdolności u osób upośledzonych umysłowo; podział na: uzdolnienia i talenty umysłowe i uzdolnienia i talenty wyższego rzędu.
35. Minkowski Eugeniusz, „La notion de perte de contact avec a realite et ses aplication en psychopathologie” Impr. De faculte de medicine, [Pojęcie utraty kontaktu z rzeczywistością i jego zastosowanie w psychopatologii], 1926, 77 s. - 1927/1928, nr 1, s. 49.
Ewolucja poglądów na temat schizofrenii zwanej psychozą rozszczepną; przyczyny schorzenia - utrata kontaktu życiowego z rzeczywistością; poglądy Bleulera i Bergsona dotyczące autyzmu; przeciwstawienie inteligencji instynktowi, czynników statycznych dynamicznym.
36. Minkowski Eugeniusz, La schizophrenie, [Schizofrenia], Paris 1927, 265 s. - 1927/1928, nr 1, s. 46.
Dzieło w całości poświęcone problematyce schizofrenii.
37. Minkowski Eugeniusz, Zaburzenia dynamizmu psychicznego i ich interpretacja psychiczna, odbitka z „Nowin Psychiatrycznych” 1927, R. 4, 25 s. - 1927/1928, nr 1, s. 48.
Tekst dotyczący poglądów na temat zaburzeń psychicznych, pozwalający w przyszłości wniknąć głębiej w ich strukturę.
38. Wachholz Leon, O zaburzeniach umysłowych u dzieci i młodzieży, Książnica-Atlas, Lwów, Warszawa 1927. - 1927/1928, nr 2, s. 106.
Publikacja informująca rodziców, wychowawców i nauczycieli o nieprawidłowościach umysłu i charakteru dzieci i młodzieży; przyczyny niepowodzeń w zdobywaniu wiedzy szkolnej; nakreślenie całokształtu psychopatologii dziecka. Zaleta pozycji: uwzględnienie piśmiennictwa z tej dziedziny; wady: wyłącznie piśmiennictwo niemieckie, brak osobistego kontaktu autora z omawianymi problemami, czerpanie wiadomości o nich z prac innych naukowców, m. in.: Strohmayera, Scholza.
39. Zeitschrift für Kinderpsychiatrie [Artykuły psychiatrii dziecięcej]. - 1935/1936, nr 1, s. 54.
Artykuły z dziedziny psychiatrii dziecięcej oraz zbliżonych tematycznie zagadnień w językach: niemieckim, francuskim, włoskim.