Katarzyna Iwańska
O współpracy Miejskiej Biblioteki Publicznej Filii nr 13 w Kielcach z Zespołem Szkół Ogólnokształcących Specjalnych nr 17 w kształtowaniu kultury czytelniczej dzieci niepełnosprawnych
Książka w życiu dzieci niepełnosprawnych
Charakterystyka środowiska lokalnego
Metody i formy pracy z czytelnikiem niepełnosprawnym
Przykłady zajęć realizowanych w Filii nr 13 MBP w Kielcach
Siła oddziaływania książki polega na głębi tych najbardziej osobistych doznań, kontakt z nią poszerza wiedzę o świecie, dostarcza bogactwa przeżyć wewnętrznych i refleksji kształtujących również charaktery. W dobie nowoczesnych technologii informacyjnych książka – kwalifikowana jako narzędzie wykorzystywane do zabawy, mające być odpowiedzią na te potrzeby, które demonstrują dzieci – wpływa także dodatnio na rozwój umysłowy odbiorców[1].
Czytanie i pisanie zalicza się do podstawowych umiejętności współczesnego człowieka, które mają zastosowanie w każdej niemal dziedzinie życia[2]. Opanowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem należy do podstawowych, ale i najtrudniejszych zadań dziecka w młodszym wieku szkolnym. Czytanie daje dziecku możliwość korzystania z tekstu pisanego. Treść czytanych publikacji wpływa na zasób wiedzy, kształtowanie poglądów i postaw czytelnika oraz na poziom jego sprawności językowych.
Bibliotekarze mając do czynienia z czytelnikiem niepełnosprawnym intelektualnie czy fizycznie, ale i czytelniczo, starają się znaleźć dla niego odpowiednie formy pracy. Szansę na to widzą właśnie w biblioterapii, która opiera się głównie na wykorzystaniu terapeutycznych wartości literatury. Określenie terapeutycznej funkcji literatury pięknej wiąże się ze sposobem i stylami odbioru treści przez czytelnika. Należy też mieć na uwadze wpływ na stan zdrowia czytelnika, emocje doznawane podczas odbioru utworu, bądź emocje towarzyszące psychofizycznemu kontaktowi z książką. Literatura odpowiednio włączona w proces biblioterapeutyczny może stać się czynnikiem redukującym stresy powstałe w wyniku choroby, pobytu w szpitalu czy niepełnosprawności[3]. Współcześnie już coraz częściej w procesie leczenia korzysta się z dobroczynnego wpływu lektury. Ewa Tomasik pisze, że biblioterapia jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książki lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów, itp.), prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych[4].
Celem artykułu jest próba pokazania roli biblioteki w rozwijaniu czytelnictwa wśród dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Tekst powstał m.in. na bazie materiału badawczego zebranego w trakcie zajęć biblioterapeutycznych organizowanych przy współpracy nauczycieli z Zespołu Szkół Ogólnokształcących Specjalnych nr 17 w Kielcach w latach 2007-2008. Spotkania z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie były okazją do prowadzenia badań i gromadzenia różnych doświadczeń. W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, technikę obserwacji czynnej i biernej. Niniejszy tekst podzielono na kilka części: przegląd literatury dotyczącej biblioterapii dzieci niepełnosprawnych, charakterystykę środowiska w którym działa biblioteka, metody i formy pracy z dziećmi o specjalnych potrzebach czytelniczych a także przykłady zajęć biblioterapeutycznych realizowanych w filii nr 13 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kielcach.
Książka w życiu dzieci niepełnosprawnych
Dzieci niepełnosprawne umysłowo ze względu na specyfikę procesów poznawczych i psychicznych – uwarunkowanych oligofrenią[5] – mają znacznie utrudnione opanowanie umiejętności czytania. Natomiast rola książki w procesie ich rewalidacji jest bardzo duża. Dzieci z niesprawnościami napotykają znaczne trudności w rozumieniu tekstów[6]. Najczęściej treść tekstów jest rozumiana przez nie tylko częściowo lub wcale. W kontakcie z książką biorą udział różne procesy rozwojowe: orientacyjno-poznawcze, myślowe i emocjonalne, które są bardzo często przyczyną trudności w czytaniu przez dzieci niesprawne umysłowo. Wywołują też niechęć do czytania i kontaktu z książką w ogóle. W niepełnosprawności umysłowej występuje niedorozwój wszystkich czynności orientacyjno-poznawczych (odbieranie wrażeń jest nieadekwatne, utrudnione postrzeganie, a jego zasięg wąski tempo zwolnione). Dzieci te mają słabo rozwiniętą pamięć, co przejawia się w trudnościach z zapamiętywaniem i odtwarzaniem różnych treści[7]. Jeśli chodzi o myślenie, to pozostaje ono w fazie myślenia konkretno-obrazowego. Upośledzony jest rozwój myślenia abstrakcyjnego, dlatego też osoby niesprawne intelektualnie nie są w stanie oderwać się od konkretu i wyjść poza ramy stałych wyobrażeń. Należy też wspomnieć o niskim poziomie myślenia logicznego, co nie pozwala na zrozumienie sensu np. opowiadania. Zatem powinno się stwarzać takim dzieciom szansę na pełne uczestnictwo w życiu społecznym oraz zadbać o stworzenie właściwych warunków do korzystania z książek.
Według Heleny Burno-Nowakowej i Ireny Polkowskiej, książka ma do spełnienia w stosunku do osób z niesprawnością umysłową następujące zadania: wyrównać różnice w starcie kulturalnym – zwłaszcza w czasie szybkich przemian kulturalnych i społecznych, wytwarzać i umacniać więź społeczną, przyczyniać się do powstawania i rozwoju procesów poznawczych, dostarczyć przeżyć estetycznych i kształtować postawy moralne, wypełniać wolny czas wartościowymi formami pod względem treści[8].
Oddziaływanie książki na dzieci i młodzież upośledzoną umysłowo może przyczynić się do samokształcenia i społecznego wychowania. Lektura daje przykłady właściwego współżycia z innymi, postępowania zgodnie z przyjętymi normami społecznymi. Należy również podkreślić, że książka odpowiednio dobrana wywiera bardzo duży wpływ na rozwój emocjonalny dziecka, wzbogaca jego wyobraźnię, kształci wymowę, uczy myślenia oraz wpływa na osobowość. Kontakt z lekturą przyczynia się do poznawania przez dziecko świata, poszerza krąg doświadczeń oraz sprzyja rozwijaniu uczuć wyższych. Jednak aby książka mogła spełniać te wszystkie funkcje, konieczne jest przygotowanie młodych ludzi do aktywnego uczestnictwa w czytelnictwie poprzez rozbudzenie u nich zamiłowania do książki. Nie jest to łatwe, główne z powodu różnych zaburzeń procesów poznawczych i psychicznych oraz słabo opanowanej techniki czytania. Każdy, kto zaczyna pracę z dziećmi czy młodzieżą niepełnosprawną intelektualnie, musi brać pod uwagę, że dużo trudności sprawia im właściwy odbiór tekstów literackich.
Żeby więc dzieci niepełnosprawne umysłowo mogły się lepiej rozwijać, potrzebne im są nie tylko baśnie, łatwe wierszyki czy książki o życiu niepełnosprawnych. Muszą mieć też szansę – właśnie dzięki książkom – na uaktywnienie pamięci. Im więcej będą czytać i słuchać opowiadań, tym bardziej wzrośnie ich zainteresowanie literaturą. Oczywiście powinny być to utwory łatwe, o prostej fabule i takie, które będą mogły przez jakiś czas utrzymać ich zainteresowanie[9]. Warto podkreślić, że dziecko z obniżoną sprawnością intelektualną zazwyczaj: bardzo chętnie słucha czytanego tekstu, samodzielnie potrafi wybrać lekturę, która go zainteresowała, ma swoje ulubione książeczki, do których często wraca, książki stwarzają mu świat zastępczy, ze znajomymi bohaterami, po których wie,czego się spodziewać[10].
Zatem książka może okazać się niezbędna w pracy terapeutycznej z dzieckiem niepełnosprawnym intelektualnie. Zadaniem opiekuna-terapeuty jest jedynie wybór nieco prostszych w odbiorze treści i wykorzystanie alternatywnych materiałów czytelniczych, które ułatwiają kontakt ze słowem drukowanym czytelnikom wymagającym specjalnej uwagi. Do dyspozycji pozostają więc zarówno bajki relaksacyjne i psychoedukacyjne, książki „łatwe w czytaniu”, książki-zabawki, książki drukowane dużą czcionką, książki mówione, książki wydane razem z kasetą czy płytą, nagrania różnorodnych efektów dźwiękowych, zabawki i gry edukacyjne, ilustracje, kasety video, gry komputerowe, karty wyrazowe i bity inteligencji[11].
Na koniec warto wspomnieć o bardzo ważnej roli bibliotekarza w rozwoju czytelniczym dziecka o obniżonej sprawności intelektualnej. Bez jego kompetencji zawodowych a także odpowiednich predyspozycji osobowych, nie ma mowy o pozyskaniu czytelnika. Natomiast rola instytucji, jaką jest biblioteka, jest nieoceniona w rozwoju zainteresowania dziecka upośledzonego książką, książnica może bowiem w dużej mierze przyczynić się do doskonalenia jego techniki czytania, a co za tym idzie – umożliwić pełny udział w czytelnictwie oraz rozwoju osobowości jednostki upośledzonej.
Charakterystyka środowiska lokalnego
Filia nr 13 jest placówką Miejskiej Biblioteki Publicznej mieszczącą się w budynku Szkoły Podstawowej nr 34 przy ul. Naruszewicza w Kielcach. Swoją działalność rozpoczęła w 2005 r. i obsługuje czytelników dwóch osiedli: Pod Dalnią oraz Ślichowic. Trudno podać dokładną liczbę mieszkańców tych osiedli, w 2008 r. wynosiła ona ok. 13 tys. Najliczniejszą grupą są młode małżeństwa z małymi dziećmi. Niewiele jest osób starszych, w wieku emerytalnym. W 2008 roku liczba czytelników biblioteki wynosiła 763 osoby i systematycznie wzrastała. Wśród użytkowników znajdują się osoby niepełnosprawne intelektualnie. Są to uczniowie Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 17 uczestniczący w zajęciach biblioterapeutycznych współorganizowanych przez bibliotekarzy i nauczycieli. Ich liczba nie jest stała ze względu na naturalną rotację w szkole. W latach 2007-2008 w comiesięcznych spotkaniach uczestniczyło przeciętnie 20 osób.
Placówka sąsiaduje oraz współpracuje z dwoma szkołami: wspomnianą już Szkołą Podstawową nr 34 oraz Gimnazjum nr 9 mieszczącym się przy tej samej ulicy. Nie oznacza to jednak, że książnica zamyka się na współdziałanie z innymi instytucjami. Takim przykładem jest nawiązanie współpracy z Zespołem Szkół Ogólnokształcących Specjalnych nr 17 (ZSOS), znajdującym się przy ul. Szkolnej w Kielcach. Jest to placówka publiczna dla uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych (niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim i umiarkowanym oraz z autyzmem), w skład której wchodzą: Szkoła Podstawowa nr 14 i Gimnazjum nr 17 Specjalne. Uczniowie tych szkół mają zapewnioną pełną opiekę i pomoc wysoko wykwalifikowanej kadry pedagogicznej oraz psychologa, pedagoga, rewalidatora, logopedy i specjalisty w zakresie gimnastyki korekcyjnej. Dzieci rozwijają swoje zainteresowania i spędzają wolny czas korzystając z bogatej oferty zajęć pozalekcyjnych o charakterze artystycznym, technicznym i sportowym, uczestnicząc w pracy kół przedmiotowych. Przykładem takich zajęć są comiesięczne spotkania w Filii nr 13 przy ul. Naruszewicza 25 w Kielcach. Współpracę tą zainicjowano w 2007 r. z grupą uczniów w wieku 7-10 lat z lekkim i umiarkowanym upośledzeniem umysłowym. Inspiracją do zorganizowania takich spotkań, była 8-letnia dziewczynka Wiktoria, która uczęszcza właśnie do tej szkoły. Wiktoria urodziła się z Zespołem Downa i ma orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Jej częste w wizyty w bibliotece i duże zainteresowanie książkami oraz pierwsze próby czytania zaowocowały rozpoczęciem cyklu zajęć tematycznych z dziećmi niepełnosprawnymi pod hasłem „Z niewielką pomocą naszych przyjaciół”. Podejmując tak ważne postanowienie osiągnięto cel, który przyświecał bibliotekarzom od samego początku, a więc pomoc w osiąganiu lepszych rezultatów w nauce, zainteresowanie dzieci niepełnosprawnych biblioteką oraz książką, sprawienie by uczniowie z niesprawnością intelektualną chcieli do niej wracać. Zajęcia biblioterapeutyczne prowadzone w bibliotece pokazały, że deficyty rozwojowe ich niepełnosprawnych uczestników nie przeszkadzają im w otwarciu się na świat książek.
Charakteryzując grupę uczestniczącą w procesie biblioterapeutycznym w Filii nr 13, należy zwrócić uwagę, że są to osoby nie tylko niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim i umiarkowanym (z Zespołem Downa, autyzmem), ale często też niesprawne fizycznie oraz sensorycznie (z wadami wzroku).
Wspomniane zajęcia są realizowane na podstawie autorskich konspektów i omawiane z nauczycielami lub opiekunami uczniów. Spotkania uwzględniają wszystkie potrzeby, zainteresowania, a co najważniejsze możliwości uczestników oraz ich deficyty rozwojowe. Liczba dzieci biorących udział w spotkaniach jest różna. Przeważnie są to uczniowie klas I-V. Grupa uczestników liczy ponad 20 osób. W sumie grupa liczy ponad 20 uczestników. U uczniów biorących udział w zajęciach, zdiagnozowano następujące deficyty: porażenie mózgowe, ADHD, ogólny niepokój i tiki nerwowe, Zespół Downa, schizofrenię. Inne dzieci, pomimo że potrafią się dobrze porozumiewać, mają trudności z analizą i syntezą słuchowo-wzrokową, a w związku z tym z czytaniem. W większości mają problemy z mową i dlatego objęte są opieką logopedy. Czasem zdarza się, że w zajęciach uczestniczą dwie klasy z różnymi możliwościami edukacyjnymi. Wtedy pozostaje tylko starać się tak prowadzić zajęcia, aby wszyscy brali w nich aktywny udział.
Metody i formy pracy z czytelnikiem niepełnosprawnym
W działalności biblioteki ważna jest różnorodność form pracy z czytelnikiem. Według Michała Zająca: „Wielość metod i form pracy jest czynnikiem charakterystycznym dla bibliotek obsługujących dzieci i młodzież. Arsenał środków stosowanych w danej placówce zależy z jednej strony od wielkości placówki, jej wyposażenia, specyfiki środowiska, przynależności do określonej sieci (szkolnej, publicznej) oraz od wykształcenia, dobrej woli i energii bibliotekarzy z drugiej”[12].
Zadaniem bibliotekarza jest zachęcenie dzieci do korzystania z biblioteki. Atrakcyjność i różnorodność form pracy z czytelnikiem o systematycznym i długofalowym charakterze stwarza szansę na przełamanie niechęci do czytania oraz kształtowanie nowego sposobu spędzania wolnego czasu przez dzieci.
Szczególnie cenne są: głośne czytanie, opowiadanie, zajęcia plastyczne, pokaz, obserwacja, zadania praktyczne, drama[13].
Powyższe sposoby postępowania czy formy pracy z czytelnikiem różnią się od siebie prawidłowościami przebiegu, charakterem, skutecznością oraz regułami stosowalności. Jedne mogą być w określonych warunkach bardzo efektywne, w innych zaś niekoniecznie. Dlatego należy pamiętać, że nie istnieją żadne formy optymalne o charakterze uniwersalnym.
Aby przybliżyć dziecku książkę i zachęcić do jej przeczytania, należy stworzyć jak najlepsze warunki percepcji, zaaranżować sytuację sprzyjającą kontaktom dziecka z książką. Cenną formą zbliżenia czytelników do książek jest rozmowa. Najczęściej pokazuje się dzieciom książkę, stosowaną w zajęciach. Oglądają ją wszyscy dokładnie. Następnie odbywa się głośne czytanie, wspólne opowiadanie jej treści. W przypadku prowadzenia spotkań tematycznych, najczęściej opowiada się uczestnikom o miejscu, przedmiocie lub osobie, o których będzie mowa. Prowadząc rozmowę, należy się dowiedzieć, co wiedzą na dany temat lub też pytaniami naprowadzić na prawidłowy tok myślenia, wyjaśnić niezrozumiałe dla nich pojęcia lub też pokazać ilustracje mające pomóc dzieciom w zrozumieniu. Dlatego bardzo przydatnym elementem wykorzystywanym w zajęciach są książki-zabawki. Uczą one nie tylko pewnych umiejętności związanych z przedmiotami, o których jest mowa w tekście, ale także ćwiczą zdolności manualne oraz zdolności koordynacyjne[14]. Zdarza się również, że podczas spotkań dzieci odtwarzają scenki dramowe. Usprawniają one czynności manualne i stymulują koordynację ruchową. Dzieci, które nie mają dobrze wykształconej mowy są szczególnie aktywizowane, w ten sposób nie czują się gorsze o tych, którym mowa nie stwarza problemów. Wielokrotnie wykorzystywane są różne środki dydaktyczne, aby uatrakcyjnić zajęcia. Dzieci uwielbiają zgadywanki, krzyżówki, puzzle, rozsypywanki wyrazowe. Służą one poznawaniu liter, nauce pisania i czytania. Pobudzają wyobraźnię dzieci, ułatwiają szybsze przyswojenie zdobytych informacji, mogą wspomagać terapię mowy, np. poprzez głośne przeczytanie ułożonego wyrazu bądź też zdania.
Oczywiście zajęcia nie mogą obyć się bez zabaw ruchowych (choć w pomieszczeniach biblioteki nie ma zbyt dużo miejsca na taką aktywność fizyczną) lub gier.
Jednak najbardziej ulubionym przez dzieci zajęciem było wykonywanie prac plastycznych. Rozwijają one sprawność manualną, wzbogacają wyobraźnię oraz logiczne myślenie. Rysowanie, wyklejanie, lepienie sprawia im dużo radości, pozwala na pokazanie, że tak naprawdę – pomimo ułomności – wiele potrafią. Dodatkowa atrakcja to samodzielne wieszanie swoich prac na tablicy zaraz przy wejściu do biblioteki. Jest to dla nich bardzo ważne, ponieważ dodaje im pewności siebie, a dodatkowo cieszą się, że inni (rodzina, znajomi, przyjaciele) mogą je podziwiać i być z nich dumni.
Wspomniane wcześniej gry również są stałym elementem pracy z uczniami niepełnosprawnymi intelektualnie. Dzieci bardzo je lubią i często dopominają się o nie. Stymulują one rozwój słuchu, dotyku, koordynację wzrokowo-ruchową a także usprawniają działania manualne.
Organizując zajęcia z udziałem dzieci niepełnosprawnych intelektualnie należy wspomnieć o tym, że nie stosuje się mediów elektronicznych. Dzieci na co dzień w domach dość często korzystają z komputerów i świetnie sobie z nimi radzą. Można zaobserwować, że nie znają całego alfabetu, nie radzą sobie z liczeniem, a w grach komputerowych są rewelacyjni.
Celowo nie wspomniano o wykorzystaniu muzyki podczas zajęć biblioterapeutycznych, ponieważ bardzo rzadko jest stosowana. Bodźce w postaci dźwięków bardzo dzieci dekoncentrują i powodują, że dalsze kontynuowanie zajęć staje się utrudnione. Dodatkowa liczba decybeli to duże obciążenie dla układu nerwowego małych gości. Biblioteka kojarzy się im z miejscem, gdzie panuje spokój, cisza i miła atmosfera i często trudno im z niej wyjść.
Zazwyczaj z różnorodnych form pracy terapeutycznej podczas zajęć z dziećmi upośledzonymi intelektualnie wykorzystywane są formy zespołowe, ponieważ mają one większy zasięg od form indywidualnych, pozwalają na oszczędność czasu bibliotekarza, jednakże kosztem zredukowanej skuteczności. Należy to podkreślić, ponieważ większość uczestników domaga się poświęcenia im osobnej uwagi. Jednak nie jest to możliwe i momentami niektóre dzieci przestają zupełnie pracować, czym skłaniają prowadzącego do podjęcia skutecznych działań mających na celu ponowne włączenie do pracy grupowej. W stosowaniu prezentowanej formy dużą rolę odgrywa szeroka wiedza o adresatach, dostosowanie problematyki do oczekiwań, a formy do kompetencji odbiorców, która gwarantuje osiągnięcie postawionego celu terapeutycznego.
Zaprezentowane formy i metody rozwijania aktywności czytelniczej nie wyczerpują tematu. Zasadniczym celem w pracy bibliotekarza jest propagowanie zainteresowań czytelniczych wśród różnych grup czytelniczych, m.in. wśród najmłodszych czytelników niepełnosprawnych umysłowo. Wszystkie te działania powinny doprowadzić do sytuacji, gdy książka staje się ważnym elementem kultury w życiu młodego niepełnosprawnego człowieka, aby przekonał się on, że systematyczny kontakt z książką i biblioteką ułatwia przyswojenie różnorodnych wiadomości i czyni człowieka lepszym oraz pewniejszym siebie.
Przykłady zajęć realizowanych w Filii nr 13 MBP w Kielcach
Zajęcia odbyły się 19 listopada 2008 r. Udział w nich wzięli uczniowie klasy trzeciej z ZSOS nr 17. Temat „Poznajemy historię naszej stolicy – Warszawy” został podjęty wspólnie z wychowawcą grupy. Cele wiązały się nie tylko z kształtowaniem kultury czytelniczej uczniów o specyficznych potrzebach edukacyjnych, rozwijaniem zainteresowań legendami i podaniami, zapoznaniem dzieci z bajkowym wątkiem powstania stolicy Polski, ale też wzmocnieniem więzi społecznych, wskazaniem pozytywów pracy zespołowej oraz – co istotne – wywołaniem zadowolenia i przyjemności z wspólnej zabawy. Przeprowadzenie zajęć umożliwiły metody aktywizujące uczniów (takie jak: rozmowa, zadania praktyczne) oraz poglądowe. Natomiast obserwacja pomogła bibliotekarzowi zdobyć istotne wiadomości na temat zachowań dzieci w różnych sytuacjach, umiejętności rozwiązywania problemów, relacji z rówieśnikami itd. W trakcie realizacji zajęć stosowano następujące środki dydaktyczne: książki: Legendy polskie (Poznań 2009); W. Chotomska Legendy polskie (Warszawa 2002), mapę fizyczną Polski; diagram krzyżówki; herb Warszawy; komplet trzech zdań z „rozsypywanki” (dla każdego ucznia); kartki z zaznaczonymi konturami Polski; bilety kolejowe; dziurkacz; kredki, klej, plastelinę. Spotkanie trwało 1,5 godziny.
Po powitaniu, dzieciom zostały rozdane prawdziwe bilety kolejowe, co wzbudziło ich zainteresowanie i zadowolenie. Następnie wszyscy ustawili się w kolejce do „konduktora”, który sprawdził bilety i „przedziurkował” je profesjonalnym kasownikiem. Rolę „konduktora” odgrywał bibliotekarz. Potem dzieci ustawiły się jedno za drugim, kładąc ręce na ramionach kolegi lub koleżanki – tworząc „wagony pociągu”. Ponieważ nauczyciel wcześniej znał temat lekcji, więc miał czas na przygotowanie grupy do zajęć, m.in. dzieci nauczyły się piosenki „Jedzie pociąg z daleka…” Umiejętność ta okazała się bardzo przydatna: po rozpoczęciu zajęć w bibliotece grupa śpiewała piosenkę „Jedzie pociąg z daleka…” i poruszała się w jej rytm. Po dwóch okrążeniach „pociąg” zatrzymał się przy tablicy z napisem „Warszawa”. Tu zaczęła się rozmowa z uczniami na temat Warszawy. Dzieci chętnie odpowiadały na pytania, jakie miasto jest naszą stolicą, jaka jest najdłuższa rzeka Polski, gdzie znajdują się góry a gdzie morze i pokazywały je na dużej mapie. Później każdy uczeń otrzymał mapkę z konturami Polski i ważne zadanie: przykleić napisy Warszawa, Wisła w odpowiednie miejsce. Dzieci samodzielnie pokolorowały na przygotowanej kartce góry, morze oraz rzeki. Po tym zadaniu uczestnicy z ciekawością wysłuchali „Legendy o Warsie i Sawie” oraz „Syrena”. Następnie należało wyjaśnić grupie nieznane im pojęcia: herb i godło. Uczniom bardzo spodobał się pokaz herbu Warszawy i zaczęła się rozmowa, o tym, co on przedstawia, jakie przedmioty trzyma w ręku Syrena i gdzie znajduje się jej pomnik. Dzieciom została przekazana ważna informacja: warszawska Syrenka jest symbolem walki o wolność naszego kraju i ma bronić Polaków przed wrogami. Ułożenie zdań z rozsypywanki mogło sprawić grupie trudność, więc najpierw zostały głośno przeczytane wszystkie zdania a następnie dzieci miały poprawnie je ułożyć.
WARSZAWA TO STOLICA POLSKI
WARSZAWA LEŻY NAD RZEKĄ WISŁĄ
POMNIK SYRENY STOI NAD WISŁĄ
Największą atrakcją lekcji były krzyżówki. Na styropianowej tablicy zostały przyczepione tylko numery haseł, zadaniem dzieci było odgadnięcie hasła, przeczytanego przez bibliotekarza, a potem samodzielne przyczepienie go przy odpowiedniej cyfrze.
Hasła do krzyżówki:
Hasło: Warszawa
Po rozwiązaniu krzyżówki rozpoczęły się – ogromnie atrakcyjne dla dzieci – zajęcia plastyczne. Uczniowie wyklejali plasteliną postać Syrenki, a następnie wieszali swoje prace na tablicy umieszczonej zaraz przy wejściu do biblioteki. Zajęcia plastyczne zakończyły spotkanie. Dzieci otrzymały słodki upominek.
Zajęcia zostały przeprowadzone z grupą uczniów z obniżoną sprawnością umysłową z klasy trzeciej z ZSOS nr 17 w Kielcach. Scenariusz spotkania został dostosowany do umiejętności dzieci, ponieważ niektóre jeszcze samodzielnie nie pisały. Był również konsultowany z nauczycielem tej klasy. Po tej lekcji uczniowie umieli: pokazać na mapie Warszawę, Wisłę, Morze Bałtyckie i góry, ułożyć poprawnie zdania z rozsypywanki zdaniowej, dowiedzieli się, co to jest herb i godło, poznali wygląd herbu Warszawy, potrafili poprawnie rozwiązać krzyżówkę oraz wykleić plasteliną postać Syrenki. Spotkanie było bardzo udane, grupa była ogromnie aktywna. Uczestnicy świetnie się bawili, chętnie wykonywali samodzielnie różne zadania, pomagali sobie wzajemnie w pracy, ale największą atrakcją było otrzymanie i kasowanie prawdziwych biletów kolejowych.
W sytuacji, kiedy dzieci nie mogą przyjść na zajęcia do biblioteki, bibliotekarze udają się do szkoły i tam prowadzą zajęcia. Przykładem może być spotkanie z czwartą klasą z ZSOS nr 17, które odbyło się 5 listopada 2010 r. pod hasłem „Co nam Jesień w koszu niesie”. Uczestnikami byli uczniowie z obniżoną sprawnością intelektualną. Wśród zakładanych celów było pobudzenie wyobraźni dzieci, wzbogacenie ich słownika, zainteresowanie uczestników jesienną przyrodą oraz rozpoznawanie sezonowych owoców i warzyw. Przeprowadzając zajęcia zastosowano metody aktywizujące uczniów, takie jak: rozmowa, opowiadanie, zadania praktyczne. Środki dydaktyczne, wspomagające realizację zajęć, to: ilustracje przedstawiające owoce i warzywa oraz jesienny krajobraz, wiklinowy kosz z darami jesieni, rozsypanka wyrazowa, przybory plastyczne (kredki), książka: Brzechwa dzieciom (Warszawa 1995). Spotkanie trwało ok. 1,5 godziny.
Przybycie do klasy bibliotekarzy spowodowało nieopisaną radość i zaciekawienie uczniów, ponieważ zostały przyniesione atrakcyjne pomoce dydaktyczne, m.in. wcześniej wspomniany, wielki wiklinowy kosz ze świeżymi owocami i warzywami. Po zaspokojeniu ciekawości dzieci, rozpoczęła się rozmowa na temat jesieni: jaka jest teraz pora roku, jakie są jej oznaki oraz czy dzieci potrafią wymienić jesienne dary (owoce, warzywa, dary lasu). Ponieważ wszyscy uczniowie wykazali się wystarczającą wiedzą, zaproponowano zgadywankę „Prawda czy fałsz”. Dzieci miały odpowiedzieć na pytania: czy jabłka rosną na jabłoni? czy winogrona są zielone? czy gruszki rosną na wierzbie? czy owoce są kwadratowe? czy śliwka jest gorzka? czy kompot gotuje się z owoców?
Poproszono, by dziecko znające prawidłową odpowiedź, podniosło rękę. Uczestnicy świetnie bawili się odpowiadając na pytania, które nie sprawiły im żadnej trudności. Następnie został przeczytany (na 2 głosy) przez bibliotekarzy wiersz Jana Brzechwy Na straganie. Dzieci zareagowały spontanicznie i zaczęły powtarzać słowa „A to feler, westchnął seler”. Tekst tak bardzo się spodobał, że poprosiły o ponowne przeczytanie. Potem zaczęła się rozmowa na temat warzyw, o jakich była mowa w wierszu i co można z nimi zrobić. Kolejnym zadaniem dzieci było wyszukiwanie wymienionych warzyw wśród tych, które znajdowały się w koszu. Bardzo szybko i sprawnie przebiegło wyjęcie ich oraz zaprezentowanie całej grupie. Kolejnym wyzwaniem dla uczestników było ułożenie nazw darów jesiennych z rozsypanki literowej. Sprawiło to niektórym uczniom trochę kłopotu, ale z pomocą bibliotekarzy oraz wychowawczyni, wszyscy poprawnie ułożyli nazwy. Dla utrwalenia słownictwa, zaproponowano diagram krzyżówki. Polegała ona na tym, że bibliotekarz pokazywał obrazek z warzywem lub owocem, a dziecko, które pierwsze odgadło, co to jest, przyczepiało pasek z nazwą przy właściwych cyfrach. Kolejne hasła brzmiały następująco: groch, rzepa, kapusta, fasola, grzyby, koper, śliwka. Rozwiązaniem było słowo: gruszka. Ostatnim zadaniem było pokolorowanie obrazka, na którym znajdował się kosz pełen darów jesieni. Spotkanie zakończyło się słodkim poczęstunkiem i zaproszeniem na kolejne zajęcia do biblioteki.
Po przeprowadzonych zajęciach uczniowie klasy czwartej potrafili: rozpoznawać i nazywać dary jesieni, poprawnie ułożyć nazwy owoców i warzyw z rozsypanki literowej, rozwiązać krzyżówkę oraz pokolorować obrazek. Na podkreślenie zasługuje fakt, że dzieci starały się bardzo aktywnie uczestniczyć w spotkaniu i samodzielnie wykonywać zadania.
Podejmując temat relacji, jakie mogą występować między osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i książką, nie należy popełniać błędu polegającego na poddaniu się pewnemu stereotypowi społecznemu, zgodnie z którym istnieje wielki rozziew między możliwościami osób niepełnosprawnych intelektualnie a wymaganiami stawianymi czytelnikom książek. Wszystko, co jest charakterystyczne dla tych osób, a więc trudności w skupieniu uwagi, ograniczona zdolność do wyobrażania sobie rzeczy niekonkretnych, braki w pamięci, ubóstwo języka, a przede wszystkim słabo opanowana umiejętność czytania lub całkowity brak tej umiejętności, stanowi barierę w zapoznaniu się z twórczością literacką. Jednak to właśnie postawy społeczne zdrowych ludzi są barierą uniemożliwiającą partycypację osób niepełnosprawnych intelektualnie w pełnozakresowym czytelnictwie. Wystarczy więc przełamać te bariery i udostępniać osobom niepełnosprawnym intelektualnie cały dorobek kulturowy zawarty w literaturze[15].
[1] Łaba, A. (2011), Zastosowanie biblioterapii w kształtowaniu zachowań przystosowawczych uczniów z upośledzeniem umysłowym lekkim, Lublin, s. 8.
[2] Maurer, A. (1987), Zależność opanowania umiejętności czytania i pisania przez uczniów szkół podstawowych dla upośledzonych umysłowo od poziomu rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych, (w:) Wyniki kształcenia specjalnego upośledzonych umysłowo, Warszawa, s. 193.
[3] Ippoldt, L. (2004) Biblioterapia w kształceniu i pracy bibliotekarza, dostępny na WWW: http://www.wsp.krakow.pl./konspekt/19/ippoldt, dostęp: 27.01.2012.
[4] Tomasik, E. (2001), Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliograficzny, cz. 1 i 2, Warszawa, s. 114.
[5] Oligofrenia – stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej. Więcej zob. Słownik języka polskiego, (1979), pod red. Mieczysława Szymczaka, Warszawa, s. 514.
[6] Borzyszkowska, H. (1996), Rola książki w życiu i procesie rewalidacji dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim, w: Dziecko niepełnosprawne w bibliotece, Warszawa, s. 17.
[8] Burno-Nowakowa, H., Polkowska, I. (1990), Zajęcia pozalekcyjne z dziećmi upośledzonymi umysłowo, Warszawa, s. 158.
[9] Borecka, I., Ippoldt, L. (2006), Lecznicza moc słowa [dokument elektroniczny]. Warszawa, s. 37.
[10] Fedorowicz, M. (2002), Specjalne materiały czytelnicze dla osób niepełnosprawnych. Zarys dziejów, form, obieg społeczny. Toruń, s. 83-84.
[11] Ippoldt, L. (2009) Kiedy muszę nauczyć się żyć – biblioterapia dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, „Poradnik Bibliotekarza”, nr 3, s.33.
[12] Zając, M. (2000) Promocja książki dziecięcej, Warszawa, s. 97.
[13] Więcej na temat typologii form pracy zob. Papuzińska, J. (1978) Formy pracy z książką, w: Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania. pod red. Przecławskiej A, (1978), Warszawa, s. 245-260, Świderska-Wasik, M. (1990) Praca z czytelnikiem w bibliotece. (Wybrane zagadnienia), Warszawa, s. 28-96.
[14] Fedorowicz, M. (2002), Specjalne materiały czytelnicze dla osób niepełnosprawnych. Zarys dziejów, form, obieg społeczny, Toruń, s. 83-84.
[15] Kowalik, S. (2002) Książka w procesie rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną, w: Biblioteka otwarta dla czytelników niepełnosprawnych: materiały z konferencji Grudziądz 2001, pod red. Czajkowskiego F., Stachowskiej-Musiał E.,Warszawa, s. 9-21.