Michał Leszczyński
Ojciec Mateusz, Sandomierz i... turystyka
Serial Ojciec Mateusz emitowany na antenie Telewizji Polskiej przyciągnął przed ekran wielomilionową widownię. Podobnie Sandomierz, w którym rozgrywa się akcja serialu, dzięki telewizyjnej produkcji został na nowo odkryty przez turystów – ich liczba wzrosła. Do tej pory nie przeprowadzono badań nad wpływem serialu na miasto, nie sprawdzono ilu turystów podjęło decyzję o przyjeździe po obejrzeniu serialu. Mimo tego można śmiało powiedzieć, że serial wpłynął na wiele dziedzin życia społecznego w Sandomierzu.
Według danych sandomierskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego, w 2008 r. Sandomierz odwiedziło około 80 tysięcy turystów, podczas gdy w tym samym czasie inne atrakcje turystyczne w regionie: Park Jurajski w Bałtowie, Pałac w Kurozwękach cieszyły się większą popularnością[1]. Liczba turystów w Sandomierzu zwiększyła się trzykrotnie, gdy Sandomierz zaistniał w telewizji, stając się miejscem akcji serialu Ojciec Mateusz[2].
Po raz pierwszy ekipa filmowa przyjechała do Sandomierza po 20 lipca 2008 r.. Odtwórcą głównej roli jest Artur Żmijewski, znany z roli lekarza Kuby Burskiego z popularnego serialu Na dobre i na złe. W lipcu 2008 r. rozpoczęto pierwsze zdjęcia. Serial opowiada o perypetiach księdza detektywa Mateusza Żmigrodzkiego, który oprócz pracy w parafii, amatorsko pomaga miejscowej policji w rozwiązywaniu zagadek kryminalnych[3]. W rozwiązywaniu trudnych spraw ksiądz zawsze jest o krok przed stróżami prawa, którym chętnie służy radą i pomocą. Serial ten stanowiący polską wersję włoskiego formatu Don Mateo, produkowany jest na tamtejszej licencji[4]. Włoska telewizja publiczna Rai Uno emituje go już osiem lat, gromadząc przed ekranem sporą publiczność.
W Polsce, pierwszy odcinek Ojca Mateusza pod tytułem „Obcy” wyemitowano 7 grudnia 2008 r.[5] Serial dedykowano całym rodzinom, jako idealny film na niedzielne popołudnia. Datę emisji ustalono na niedzielę, zaraz po Teleexpresie, na godzinę 17.20. W marcu 2010 r. premierową emisję przeniesiono na czwartek, na godzinę 20.20. Powtórki telewizja emituje w sobotę o godzinie 17.20 (wcześniej w niedzielę). Wyprodukowaniem serialu zajęła się firma Baltmedia, która zakupiła licencję od włoskich twórców ekranizacji przygód księdza Mateo. Scenarzyści musieli przełożyć włoskie wątki na polską rzeczywistość. Na początku zajęli się tym Jolanta Hartwig-Sosnowska oraz Grzegorz Łoszewski. Pierwsze kilkanaście odcinków powstało w reżyserii Macieja Dejczera i Andrzeja Kostenko[6], a zdjęcia realizował Jarosław Żamojda, później Adam Bajerski[7]. Reżyserią kolejnych odcinków zajęli się już Maciej Dutkiewicz, Wojciech Nowak, Filip Zylber[8], za kostiumy zaś odpowiedzialny jest Paweł Grabarczyk, kostiumolog biorący udział w dużych, polskich produkcjach: Ogniem i mieczem, Quo Vadis, Chopin. Pragnienie miłości[9]. Oprócz Artura Żmijewskiego, wcielającego się w postać księdza Mateusza, w serialu występują Kinga Preis jako Natalia, gospodyni księdza, Michał Piela, jako aspirant Mieczysław Nocul i Piotr Polk odtwórca roli komendanta policji Oresta Możejko. W poszczególnych odcinkach epizodyczne role otrzymało wielu polskich znanych i doświadczonych aktorów. Twórcy serialu chętnie sięgali też po młodsze aktorskie pokolenie[10].
Dlaczego na miejsce głównej akcji wybrano Sandomierz? Prawdopodobnie zadecydował brak udziału sandomierskich plenerów we współczesnych produkcjach telewizyjnych. Powtarzając za filmowcami, Sandomierz jest „nieogranym” miastem, choć w przeszłości stawał się tłem wielu produkcji ważnych dla polskiej kinematografii. W 1920 r. Sandomierz zaistniał w filmie szwedzkiego reżysera Victora Sjoestroema pod tytułem Klostret i Sandomir. Film nakręcono nie w Sandomierzu, lecz w Szwecji. Akcja miała miejsce na tle makiety sandomierskiego zamku i klasztoru, których w rzeczywistości w mieście nie było. W 1962 r. powstał film w reżyserii Jana Rybkowskiego Spotkanie w Bajce. Dzisiaj film jest świetnym dokumentem obrazującym Sandomierz lat 60., a Bajka to kawiarenka istniejąca do dzisiaj pod nazwą Kordegarda. W filmie zagrali Gustaw Holoubek, Andrzej Łapicki, Aleksandra Śląska.
Niektórzy sandomierzanie wspominają działa pod kościołem świętego Jakuba i aktorów ubranych w barwne stroje. W 1965 r. powstawały tu zdjęcia do filmu Popioły Andrzeja Wajdy. Wnętrze trzynastowiecznego kościoła zaadaptowano na filmowy szpital, a w jego otoczeniu wojska napoleońskie stoczyły bitwę z Austriakami. Film jest ekranizacją powieści Stefana Żeromskiego i obrazuje walki toczone między wojskiem polskim a austriackim o Sandomierz w 1809 r.[11] W 1977 r. w Sandomierzu powstał film Gdzie woda czysta i trawa zielona przedstawiający losy młodego działacza partyjnego, który chce się podjąć uzdrowienia atmosfery w mieście zaniedbanym w wyniku rządów kliki. Zygfryd to kolejna produkcja powstała w całości w Sandomierzu. Film zrealizowano w 1986 r. na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza. Główne role przypadły Gustawowi Holoubkowi, Marii Pakulnis i Janowi Nowickiemu[12]. Po 2000 r. w Sandomierzu zrealizowano jedynie kilka spotów reklamowych dla operatorów telekomunikacyjnych.
Producenci serialu Ojciec Mateusz podkreślali kurtuazyjnie, że o wyborze Sandomierza zdecydował też niezwykły urok miasteczka nad Wisłą. Dzisiaj Sandomierz kojarzony jest wyłącznie z serialem, który stanowi jego wizytówkę. Od samego początku bohaterowie posługują się prawdziwą nazwą miasta, poruszają się samochodami z tablicami rejestracyjnymi powiatu sandomierskiego TSA, mieszkają w Sandomierzu, również tutaj umiejscowiono komisariat policji[13].
Wkrótce po emisji pierwszych odcinków Ojca Mateusza, okazało się, że serial cieszy się ogromną popularnością i bije rekordy oglądalności. Proste fabuła i dialogi, dobra obsada do dzisiaj gromadzą przed telewizorami miliony widzów. Telewizja Polska przeprowadziła badania telemetryczne, z których wynika, że serial najchętniej oglądają kobiety, widzowie po 45 roku życia, mieszkańcy wsi oraz ludzie z wykształceniem podstawowym[14]. W czwartkowym paśmie serial ma największą oglądalność spośród wszystkich programów nadawanych w tym czasie w innych stacjach. Telewizji Polskiej daje to niekwestionowaną przewagę antenową. Siódmy sezon przygód księdza detektywa śledziło w czwartkowe wieczory średnio 4,5 miliona osób. W marcu 2012 r. zbadano oglądalność odcinka po odcinku. Za każdym razem widownia nie spadała poniżej czterech milionów czterystu tysięcy widzów. TVP dało to prawie trzydziestoprocentowy udział w oglądalności, co zdecydowanie wyprzedziło konkurencję[15]. Prawdopodobnie największą oglądalność zanotował szósty odcinek pierwszej serii, prawie siedem milionów widzów[16].
Oprócz fabuły, widzów zainteresowało miejsce akcji, Sandomierz. Pierwszy odcinek wyemitowano w grudniu 2008 r., już poza sezonem turystycznym. Kiedy latem 2008 r. realizowano zdjęcia, obecność ekipy filmowej nie wzbudzała w turystach większego zainteresowania. Wtedy marka: Ojciec Mateusz nie była kojarzona nawet z włoskim serialem Don Mateo emitowanym w TVP. Natomiast zainteresowaniem turystów cieszyła się sama obsada, na przykład postać aktora Artura Żmijewskiego, kojarzonego przecież z lekarskiej roli w serialu Na dobre i na złe wyświetlanym w programie drugim Telewizji Polskiej. Po emisji pierwszych odcinków Ojca Mateusza, uwagę widzów zwrócił Sandomierz jako miasto warte obejrzenia z bliska poza szklanym ekranem. Latem 2009 r. zainteresowanie ze strony turystów zwiększyło się. Trudno stwierdzić, ilu odwiedzających podjęło decyzję o przyjeździe do Sandomierza tylko dlatego, że dowiedziało się lub zobaczyło miasto w telewizji. Nigdy takich badań nie prowadzono. Wiadomo jednak, że osoby, które odwiedziły miasto, interesowały się serialem. Zdjęcia plenerowe realizowano na Rynku Starego Miasta i przyległych ulicach. Wykorzystano też niektóre kamienice, jak hotel „Pod Ciżemką” czy budynek przy ulicy Sokolnickiego. Serialowego księdza wielokrotnie pokazywano podczas przejazdu na rowerze z góry na dół po pochyłym rynku. W tle widoczne były kamienice, ratusz. Czasami robiono ujęcia z góry na Artura Żmijewskiego jadącego na rowerze w sutannie. Doskonale widoczny był sandomierski rynek. Te widoki zapamiętali turyści. Już w 2009 r. do miasta przyjechało więcej gości. Czy rzeczywiście na wzrost liczby turystów miał wpływ serial, nie wiadomo, ponieważ nigdy dokładnie nie policzono odwiedzających. W Sandomierzu turystów liczy się na podstawie sprzedanych biletów na Podziemną Trasę Turystyczną i Bramę Opatowską oraz do tutejszych muzeów. Według szacunków Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego Oddział w Sandomierzu, już w 2009 r. do podziemi weszło o 20 tysięcy turystów więcej niż przed rokiem. Jednak wciąż trudno ustalić, czy turyści przyjechali po obejrzeniu serialu, czy dlatego, że Sandomierz nawet bez Ojca Mateusza z roku na rok stawał się coraz modniejszy[17].
Równolegle z emisją serialu, za pieniądze z Regionalnego Programu Operacyjnego Urząd Miejski przygotował reklamową ofensywę Sandomierza. W największych polskich miastach stanęły bilboardy, a autobusy i tramwaje oklejono reklamami miasta[18]. Większą liczbę odwiedzających zanotował nie tylko Sandomierz, lecz również inne ośrodki turystyczne województwa świętokrzyskiego[19]. Tłumaczono to coraz bardziej rosnącą modą na świętokrzyskie, spowodowaną promocją województwa na terenie Polski.
Po przyjeździe do Sandomierza turyści interesowali się miejscami związanymi z serialem, a tych, oprócz sandomierskiego rynku i uliczek, w zasadzie nie ma. Ponad dziewięćdziesiąt procent zdjęć we wnętrzach zrealizowano w studiu filmowym pod Warszawą. Odwiedzający najczęściej chcieli oglądać miejsca, w których telewizyjny ksiądz Mateusz jeździł na rowerze. Kojarzyli komendę policji, ale tylko z zewnątrz, do której serialowe wejście w rzeczywistości prowadziło na tyły kamienicy przy ulicy Opatowskiej 9 (drugie wejście od ulicy Żydowskiej). W odpowiedzi na pytania odwiedzających o miejsca, w których nagrywano serial, tutejsze Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, zajmujące się między innymi turystyką przyjazdową do miasta, stworzyło program wycieczki „Śladami Ojca Mateusza czyli w poszukiwaniu filmowych miejsc”. W opisie wycieczki można znaleźć propozycję spaceru przez Rynek Starego Miasta jako miejsca akcji wielu scen serialu. Organizator wycieczki proponuje także obecność przy Bramie Opatowskiej, gdzie był serialowy przystanek autobusowy, przy komendzie policji (ulica Żydowska), dziedziniec Podziemnej Trasy Turystycznej jako serialowy dom publiczny i kryjówka przestępcy i inne[20]. Program różni się niewiele od innych programów zwiedzania oferowanych przez sandomierski oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Posiada tylko atrakcyjną nazwę „Śladami Ojca Mateusza”. Przy standardowym programie zwiedzania przewodnik i tak opowiada o serialu, a gdy uczestnicy wycieczki zapytają o serial, przewodnik również rozwija ten temat. Inne biuro przewodnickie w Sandomierzu na swojej witrynie internetowej również reklamuje wycieczkę „Śladem Ojca Mateusza” pisząc: „Wycieczka obejmuje miejsca, w których realizowano ujęcia do serialu Ojciec Mateusz wraz z opowieściami o kulisach powstawania serialu”. Oglądając pozostałe oferty tego biura dochodzi się do wniosku, że tak naprawdę nie różnią się one od siebie niczym oprócz chwytliwej nazwy[21].
Obecność Ojca Mateusza nie powstrzymała turystów przed odwrotem od Sandomierza podczas powodzi, która nawiedziła miasto w maju i czerwcu 2010 r.. Nie pomógł apel Jerzego Borowskiego, burmistrza Sandomierza, nawołujący turystów do przyjazdu. Za pośrednictwem mediów burmistrz mówił, że zabytkowa część miasta nie ucierpiała[22]. 18 czerwca 2010 r. na sandomierskim rynku Telewizja Polska i Urząd Miejski zorganizowali koncert charytatywny połączony ze zbiórką pieniędzy na rzecz powodzian. W koncercie udział wzięli pierwszoplanowi aktorzy serialu oraz gwiazdy polskiej estrady: Andrzej Piaseczny, Łukasz Zagrobelny, zespół Pectus, Big Cyc. „Szanowni Państwo, idąc tutaj na rynek z Michałem bardzo prywatnie, przechodząc tą ulicą, doszło do nas, że tak naprawdę na każdym metrze kwadratowym tej, tamtej ulicy byliśmy. Kręciliśmy sceny, kręciliśmy odcinki, kręciliśmy pościgi. I zdaliśmy sobie sprawę, że każdy z tych zakątków i kątków Sandomierza jest nam znany. Jeżeli jest nam znany, to jest nam bliski, a jeżeli bliski, to znaczy, że my właściwie też jesteśmy stąd” – mówił Piotr Polk podczas koncertu dla powodzian[23].
Związki Sandomierza z serialem pogłębiały się coraz bardziej. Ekipa filmowa gościła w mieście średnio kilka razy w roku. Za każdym razem ich obecność wywoływała duże zainteresowanie turystów. Po skończonej scenie aktorzy rozdawali autografy i pozowali do zdjęć. Czasami twórcy serialu wykorzystywali uczestników wycieczek jako statystów - ich rolą było spacerowanie po rynku w zwartej grupie. Serial miał również wpływ na inne dziedziny życia społecznego, nie tylko na turystykę. Jeden z lokalnych dzienników swój artykuł zatytułował Policyjna zagadka dla Ojca Mateusza?[24]. Marzena Stokłosa, dokumentująca na fotografii serial dla potrzeb Telewizji Polskiej, zdjęcia swojego autorstwa prezentowała na wystawie na zamku w Sandomierzu. W wernisażu uczestniczył Michał Piela, odtwórca roli Nocula oraz producent serialu Krzysztof Grabowski[25]. Podczas 20. Finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy twórcy i producenci serialu wystawili na licytację możliwość zagrania epizodu w jednym z odcinków[26]. Podczas powodzi w 2010 r. niektóre media tytułowały artykuły nawiązując do serialu. Serwis internetowy „Gazety Wyborczej” informacje o tym, jak pomóc powodzianom w Sandomierzu, zatytułował Uratujemy miasto ojca Mateusza[27].
Statuetkę z postacią serialowego Ojca Matusza stojącego na paragrafie, trzymającego w dłoni kodeks, sandomierscy policjanci wręczają osobom, które szczególnie przyczyniły się do troski o bezpieczeństwo. Policyjną akcję promującą bohaterskie postawy nazwano „Bądź jak Ojciec Mateusz”[28]. Pierwsza statuetka trafiła do mieszkańca Radomia, zawodowego żołnierza, który razem z policjantem w cywilu schwytał złodzieja na sandomierskiej giełdzie samochodowej[29]. Doceniono też aktorów z serialu. Odtwórcy głównych ról: Artur Żmijewski, Piotr Polk i Michał Piela otrzymali prestiżowe tytuły „Bene Meritum”, przyznawane przez burmistrza Sandomierza osobom najbardziej zasłużonym dla promocji i rozwoju miasta oraz symboliczne klucze do bram miasta [30]. Klucz do miasta otrzymał w 2010 r. podczas koncertu charytatywnego Krzysztof Grabowski, producent serialu.
W 2010 r. kierownictwo Telewizji Polskiej poinformowało, że z powodu redukcji budżetu dalsze losy serialu stoją pod znakiem zapytania. Było to co najmniej dziwne, ponieważ serial cały czas dawał Telewizji Polskiej prowadzenie w tym paśmie antenowym, a więc spore zyski z reklam emitowanych przed i po serialu. Znalezienie dodatkowego źródła finansowania spadło na barki producentów. W zamian za promocję już nie tylko Sandomierza, ale też innych miejsc województwa, samorząd Świętokrzyskiego dofinansował serial, stając się jego koproducentem. Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego podpisała z Telewizją Polską umowę i przekazała 488 tysięcy złotych. Na spotkaniu z producentami filmu wybrano kilka miejscowości, w których będzie toczyła się akcja. Dofinansowanie w sumie dwudziestu odcinków kosztowało województwo świętokrzyskie 1,3 miliona złotych - 650 tysięcy złotych przekazały władze województwa[31]. W efekcie w kilku miastach województwa realizowano zdjęcia do serialu, między innymi w Kielcach, Wąchocku, Pińczowie, Opatowie, Chęcinach, Jędrzejowie[32]. Odejścia filmowców z Sandomierza obawiali się jego włodarze. Jednak z czasem okazało się, że gdziekolwiek serial nie byłby nagrywany i tak kojarzy się z Sandomierzem i to jemu przysparza największej reklamy. Mieszkańcy i władze Sandomierza nie protestowały przed opuszczeniem Sandomierza przez filmowców. Inaczej było w przypadku włoskiego odpowiednika „Ojca Mateusza”. Kiedy producenci włoskiego Don Mateo podjęli decyzję o przeniesieniu jego akcji oraz zdjęć do innego miasta, mieszkańcy i tamtejszy biskup byli rozczarowani[33]. Na szczęście w przypadku Sandomierza, serial na krótko przenosił się poza miasto. Wiosną 2012 r. przez chwilę zdjęcia realizowano na Podlasiu. Serial miał promować tereny nadbużańskie[34].
Piotr Polk, odtwórca roli inspektora Oresta Możejko w serialu Ojciec Mateusz w 2011 r. wydał autorską płytę pod tytułem „Mój film”. Na krążku znalazły się piosenki nie nawiązujące do serialu, ani tym bardziej do Sandomierza. Gmina Sandomierz kwotą 225 tysięcy dofinansowała aktorowi produkcję srebrnego krążka. Spotkało się to z ostrą krytyką przeciwników burmistrza, którzy zarzucili mu trwonienie pieniędzy. Burmistrz replikował, że płyta jest elementem kampanii promocyjnej Sandomierza[35]. W maju 2013 r. Regionalna Izba Obrachunkowa nałożyła na burmistrza karę upomnienia za niezastosowanie ustawy o zamówieniach publicznych przy dofinansowaniu płyty. Burmistrz tak tłumaczył się regionalnemu dziennikowi „Echo Dnia”: „Działania związane z płytą stanowiły element kampanii promocyjnej Sandomierza. Piotr Polk, grający w serialu Ojciec Mateusz jedną z głównych ról, jest kojarzony bezpośrednio z Sandomierzem”[36].
Nie ma wątpliwości, że dzięki serialowi o Sandomierzu usłyszała cała Polska. Według szacunków Urzędu Miejskiego w Sandomierzu, w 2012 r. miasto odwiedziło około 300 tysięcy turystów[37]. Odwiedzający niemalże cały czas odwołują się do serialu - wciąż chcą oglądać miejsca związane z serialem. Jednak serialowego kościoła i plebanii nie ma w Sandomierzu. Serialowa plebania znajduje się w Piasecznie koło Warszawy, a w Gliniance, w gminie Wiązowna w powiecie otwockim pod Warszawą położony jest drewniany kościółek, naprawdę pod wezwaniem świętego Wawrzyńca[38]. Często padają też przez telefon pytania o termin pobytu w mieście ekipy filmowej. Wiele grup turystycznych chciałoby zgrać zwiedzanie miasta z obecnością aktorów. Turyści często też pytają wprost, czy zobaczą Ojca Mateusza.
Duży ruch turystyczny w Sandomierzu wymusił rozwój bazy hotelowo–gastronomicznej. W 2009 r. przy ulicy Staromiejskiej powstało miejsce noclegowe „Dworek Ojca Mateusza”. Niektóre hotele przyciągają gości faktem, że pod ich dachem nocowali aktorzy i ekipa filmowa. Na straganach z pamiątkami można kopić kubki z nadrukiem Ojciec Mateusz[39]. Miasto wydało specjalną broszurę dla turystów pod tytułem: Śladami Ojca Mateusza. Wydawnictwo zawiera mapę z zaznaczonymi miejscami realizacji zdjęć. Znalazły się też opisy niektórych zabytków. W Sandomierzu brakuje miejsc jednoznacznie kojarzonych z serialem. W 2013 r. w mieście ma powstać Spiżarnia Sandomierska - sklepik z produktami regionalnymi zlokalizowany przy ulicy Sokolnickiego na Starówce. W zamyśle producentów, w sklepiku zakupy zrobią bohaterowie serialu. Serialowy sklepik będzie funkcjonował w rzeczywistości, a na ekranie pojawi się bardzo często. Spiżarnia to odpowiedź na oczekiwanie turystów, szukających miejsc mocno kojarzonych z serialem[40].
Serial staje się też powoli obiektem badań naukowych. Zjawisko wpływu produkcji telewizyjnej na turystykę w 2013 r. było przedmiotem rozważań studentki piątego roku na kierunku turystyka i rekreacja, na Uniwersytecie Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie. Magistrantka pisze pracę magisterską „Turystyka filmowa jako zjawisko społeczno ekonomiczne na przykładzie Sandomierza”. Zjawisko z socjologicznego i medioznawczego punktu widzenia jest niezwykle ciekawe. W przypadku Sandomierza wymaga dogłębniejszej analizy w oparciu również o badania statystyczne. Wpływ produkcji telewizyjnej na Sandomierz i turystykę nie jest przypadkiem odosobnionym. Wiele polskich miast jest miejscem akcji seriali. Mając na uwadze popularność Ojca Mateusza z jego wielomilionową publicznością oraz związany z serialem wzrost atrakcyjności Sandomierza, wydaje się że temat ten zasługuje na bardziej wnikliwe badania.
Przypisy
[1] Gajda-Zadworna, Jolanta, Miłosz, Maciej (2011), Ojciec Mateusz zmienia Sandomierz, „Rzeczpospolita” 11 grudnia, dostępny na WWW: http://www.rp.pl/artykul/803590.html?print=tak&p=0; dostęp 18 kwietnia 2013; zob. też: Cichocka, Lidia (2011), Turystyczne hity świętokrzyskiego. Największą atrakcją Bałtów, „Echo Dnia” 27 kwietnia, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20110427/TURYSTYKA03/152791188, dostęp 18 kwietnia 2013; zob. też Płaza, Małgorzata (2007), Jak skusić turystę?, „Echo Dnia” 15 maja, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20070515/POWIAT0109/70514106, dostęp 11 czerwca 2013.
[2] Radio Leliwa, Rekordowa liczba turystów odwiedziła Sandomierz, „Radio Leliwa” 3 stycznia 2012, dostępny na WWW: http://www.leliwa.pl/news/show/rekordowa_liczba_turystow_odwiedzila_sandomierz, dostęp 18 kwietnia 2013.
[3] /MLE/, Sandomierz> Kolejny casting do filmu „Ojciec Mateusz”, 14 sierpnia 2008, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20080814/AKTUALNOSCI/57514391, dostęp 18 kwietnia 2013.
[4] Cichmiński, Artur (2008), Żmijewski jako ksiądz w polskiej wersji serialu „Don Mateo”, „Stopklatka.pl” 30 maja, dostępny na WWW: http://stopklatka.pl/-/7792038,zmijewski-jako-ksiadz-w-polskiej-wersji-serialu-don-matteo-, dostęp 19 kwietnia 2013.
[5] Dostępny na WWW: http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/1222272, dostęp 19 kwietnia 2013.
[7] Dostępny na WWW: http://www.tvp.pl/seriale/sensacyjne/ojciec-mateusz/o-serialu, dostęp 19 kwietnia 2013.
[8] Dostępny na WWW: http://www.filmpolski.pl/
[9] Dostępny na WWW: http://www.filmweb.pl/person/Pawe%C5%82+Grabarczyk-363383, dostęp 19 kwietnia 2013.
[10] Dostępny na WWW: http://www.filmweb.pl/serial/Ojciec+Mateusz-2008-487834/cast, dostęp 19 kwietnia 2013; lista z pełną obsadą aktorską.
[11] Płaza, Małgorzata (2008), Nie tylko „Ojciec Mateusz” kręcony w Sandomierzu, „echodnia.eu” 6 listopada, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20081106/KULTURA07/244636930, dostęp 19 kwietnia 2013.
[14] pp (2012), ”Ojciec Mateusz” stracił ponad milion widzów, „wirtualnemedia.pl” 26 marca, dostępny na WWW: http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/ojciec-mateusz-stracil-ponad-milion-widzow, dostęp 19 kwietnia 2013.
[16] /GOP/ (2009), Sandomierz > Nowy rekord „Ojca Mateusza”. Szósty odcinek obejrzało prawie 6,9 miliona widzów!, „echodnia.eu” 6 stycznia, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20090106/AKTUALNOSCI/899839637, dostęp 19 kwietnia 2013.
[17] Rosmanowska, Monika (2009), Turyści sobie przypomnieli. Moda na Sandomierz, „kielce.gazeta.pl” 17 listopada, dostępny na WWW: http://kielce.gazeta.pl/kielce/1,35255,7260398,Turysci_sobie_przypomnieli__Moda_na_Sandomierz.html, dostęp 19 kwietnia 2013.
[19] Kędracki, Janusz (2010), Turystów przybyło nie tylko w Sandomierzu, „kielce.gazeta.pl” 29 marca, dostępny na WWW: http://kielce.gazeta.pl/kielce/1,35255,7710256,Turystow_przybylo_nie_tylko_w_Sandomierzu.html, dostęp 19 kwietnia 2013.
[20] Dostępny na WWW: http://pttk-sandomierz.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=60:ladami-ojca-mateusza&catid=1:wycieczki-jednodniowe&Itemid=99, dostęp 19 kwietnia 2013.
[21] Dostępny na WWW: http://www.przewodnicy.sandomierz.pl/wycieczka-szkolna-do-sandomierza/sladem-ojca-mateusza, dostęp 19 kwietnia 2013.
[22] jgor, PAP (2010), Odwiedzajcie nasze miasto. Apel burmistrza Sandomierza, „gazeta.pl” 25 maja, dostępny na WWW: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,7934807,_Odwiedzajcie_nasze_miasto___Apel_burmistrza_Sandomierza.html, dostęp 19 kwietnia 2013, zob. też. syl, pap (2010), Sandomierz prosi turystów: Nie rezygnujcie z przyjazdu, „wyborcza.biz” 25 maja, dostępny na WWW: http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,7933532,Sandomierz_prosi_turystow__Nie_rezygnujcie_z_przyjazdu.html, dostęp 19 kwietnia 2013.
[23] Dostępny na WWW: http://www.tvp.pl/seriale/sensacyjne/ojciec-mateusz/dodatki/ojciec-mateusz-dla-sandomierza-koncert-charytatywny/1984170?start_rec=48, dostęp 19 kwietnia 2013.
[24] Leszczyński, Michał (2008), Policyjna zagadka dla Ojca Mateusza?, „echodnia.eu” 30 grudnia, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20081230/POWIAT0109/247405370, dostęp 19 kwietnia 2013.
[25] GOP (2009), Aspirant Nocul na otwarciu wystawy o „Ojcu Mateuszu”, „kultura.echodnia.eu” 2 maja, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20090502/KULTURA07/230075912, dostęp 19 kwietnia 2013.
[26] (GOP) (2010), „Ojciec Mateusz” na aukcjach Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy, „echodnia.eu” 4 stycznia, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100104/WOSP/815033282, dostęp 19 kwietnia 2013.
[27] jg, ad (2010), Uratujemy miasto ojca Mateusza, „gazeta.pl” 27 maja, dostępny na WWW: http://zielonagora.gazeta.pl/zielonagora/1,35161,7941215,Uratujemy_miasto_ojca_Mateusza.html, dostęp 19 kwietnia 2013.
[28] Leszczyński, Michał (2010), Statuetki „Bądź jak Ojciec Mateusz” dla dbających o bezpieczeństwo, „echodnia.eu” 14 marca, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100314/POWIAT0109/737214975, dostęp 19 kwietnia 2013.
[29] GOP (2010), Być jak Ojciec Mateusz, „echodnia.eu” 16 marca, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100316/POWIAT0109/467441919, dostęp 19 kwietnia 2013.
[30] Szlęzak-Wójcik, Grażyna (2012), Bene Meritus dla aktorów „Ojca Mateusza”, 9 stycznia, dostępny na WWW: http://www.radio.kielce.pl/page,,Bene-Meritus-dla-aktorow-serialu-quot-Ojciec-Mateusz-quot,b971b0b7d3cb95a82606adc4c4637dde.html, dostęp 19 kwietnia 2013; zob. też: GOP (2012), "Bene Meritus”. Klucze do bram Sandomierza dla aktorów z „Ojca Mateusza”, „echodnia.eu” 9 stycznia, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20120109/POWIAT0109/172491424, dostęp 19 kwietnia 2013.
[31] Detektyw w sutannie wypromuje nie tylko Sandomierz, „aktualnosciturystyczne.pl”, dostępny na WWW: http://www.aktualnosciturystyczne.pl/wiadomosci-rot-i-lot/detektyw-w-sutannie-wypromuje-nie-tylko-sandomierz/; dostęp 19 kwietnia 2013; zob. też: GOP (2010), „Ojciec Mateusz” będzie wędrował po województwie, „echodnia.eu” 24 stycznia, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100124/KULTURA03/479066953, dostęp 19 kwietnia 2013; zob. też: Płaza, Małgorzata (2010), Koniec „Ojca Mateusza” w Sandomierzu?!, „echodnia.eu” 22 stycznia, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100122/POWIAT03/609862661, dostęp 19 kwietnia 2013; zob. też: Płaza, Małgorzata (2010), Koniec zdjęć w Sandomierzu. Ekipa serialu „Ojciec Mateusz” przygotowuje się do pracy w innych miejscach Świętokrzyskiego, „kultura.echodnia.eu” 29 marca, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100329/KULTURA03/568003606, dostęp 19 kwietnia 2013.
[32] Cichocka, Lidia (2010), W Kielcach trwają przygotowania do wizyty „Ojca Mateusza”, „echodnia.eu” 29 marca, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100329/NAJEZYKACH0107/685261426, dostęp 19 kwietnia 2013.
[33] PAP (2013), Włochy. Serial „Don Mateo” opuszcza Gubbio, władze i ludność protestują, „wyborcza.pl” 22 marca, dostępny na WWW: http://wyborcza.pl/1,91446,13608360,Wlochy_Serial__Don_Matteo__opuszcza_Gubbio__wladze.html, dostęp 19 kwietnia 2013.
[34] Bisz, Urszula (2012), Będą kręcić „Ojca Mateusza” na Podlasiu, „wspolczesna.pl” 22 marca, dostępny na WWW: http://www.wspolczesna.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20120322/REG03/120329943, dostęp 19 kwietnia 2013.
[35] GOP (2011), Kontrowersje wokół dofinansowania płyty Piotra Polka, „echodnia.eu” 9 kwietnia, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20110409/POWIAT0109/260618610, dostęp 16 czerwca 2013.
[36] GOP (2013), Upomnienie dla burmistrza Sandomierza. Sprawa płyty Piotr Polka w Regionalnej Izbie Obrachunkowej, „echodnia.eu” 21 maja, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/20130521/POWIAT0109/130529778, dostęp 16 czerwca 2013; zob. też: jak, Upomnienie dla burmistrza Sandomierza. M. in. za dotację na album Piotra Polka, „kielce.gazeta.pl” 21 maja 2013, dostępny na WWW: http://kielce.gazeta.pl/kielce/1,47262,13950565,Upomnienie_dla_burmistrza_Sandomierza__M_in__za_dotacje.html, dostęp 16 czerwca 2013.
[37] Gmina Sandomierz - Udany sezon turystyczny, „echodnia.eu”, dostępny na WWW: http://www.echodnia.eu/apps/pbcs.dll/article?AID=/99999999/POWIAT0109/207396056, dostęp 19 kwietnia 2013.
[38] Organizator jednej z pielgrzymek parafialnych chciał niedzielne zwiedzanie Sandomierza rozpocząć od mszy w drewnianym kościele, następnie zwiedzić plebanię, którą widać w telewizji. Chcą chodzić ścieżkami Ojca Mateusza, „przewodnicy.sandomierz.pl”, dostępny na WWW: http://www.przewodnicy.sandomierz.pl/component/content/article/178-chca-chodzic-sciezkami-ojca-mateusza, dostęp 19 kwietnia 2013.
[39] Dostępny na WWW: http://www.dworekojcamateusza.pl/, dostęp 19 kwietnia 2013.
[40] GOP (2013), Spiżarnia Ojca Mateusza w Sandomierzu - kolejna gratka dla miłośników serialu, „strefabiznesu.echodnia.eu” 16 kwietnia, dostępny na WWW: http://www.strefabiznesu.echodnia.eu/artykul/spizarnia-ojca-mateusza-w-sandomierzu-kolejna-gratka-dla-milosnikow-serialu, dostęp 19 kwietnia 2013.