Michał Leszczyński
Prasa Sandomierza w dwudziestoleciu międzywojennym. Wstępny rekonesans
Sandomierz w międzywojniu stanowił centrum życia kulturalnego i społecznego, mimo że wcześniej zaborca rosyjski skutecznie ograniczał i hamował oficjalne powstawanie i działalność instytucji krzewiących kulturę polską. Pomimo tego w 1906 roku potajemnie zarejestrowano Towarzystwo Biblioteki Publicznej i Czytelni imienia Jana Długosza w Sandomierz[1]. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku z jeszcze większą siłą kultywowano w mieście tradycje narodowe.
Pomiędzy pierwszą a drugą wojną światową w Sandomierzu można zaobserwować wyraźny wzrost aktywności wydawniczo-prasowej miejscowej inteligencji. Miało to związek ze znacznym ożywieniem w kulturze i oświacie, zapoczątkowane działaniem Koła Ziemi Sandomierskiej Polskiej Macierzy Szkolnej[2]. W 1906 roku powołano „sekcję czytelni”, a księgozbiór gromadzono w lokalu u Zuzanny Brodackiej przy ulicy Rynek 5[3]. W latach 1930-1939 w Sandomierzu funkcjonowały 33 organizacje i stowarzyszenia prowadzące działalność kulturalno-oświatową[4]. Większość towarzystw chciała posiadać swoje druki periodyczne. Nie tylko po to, by drukować sprawozdania. W ten sposób członkowie towarzystw oddziaływali na lokalną społeczność, aktywizowali ją do działania. Należy wspomnieć o sandomierskim Polskim Towarzystwie Krajoznawczym, które zapoczątkowało wydawanie pisma „Ziemia Sandomierska”. Tworzeniem kolejnych numerów zajął się już Wydział Powiatowy[5]. Dużą rolę w rozwoju oświaty i kultury odegrały koła Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz Powszechny Uniwersytet Regionalny imienia Stanisława Konarskiego.
Równolegle z prasą świecką ważne funkcje w Sandomierzu, stolicy diecezji, pełniła prasa katolicka. Po odzyskaniu niepodległości strona kościelna kładła mocniejszy nacisk na szerzenie praktyk religijnych, naukę religii w szkołach, udział w organizacjach katolickich oraz na urządzaniu obchodów i manifestacji: w 1930 roku ksiądz Jan Gajkowski zorganizował obchody 25-lecia biblioteki, a w listopadzie 1919 roku zorganizowano jubileusz miejscowej Chrześcijańskiej Demokracji[6]. Księża dostrzegali wiele problemów społecznych, udzielali się nie tylko na terenie kościoła, ale też w organizacjach świeckich. Na terenie diecezji sandomierskiej w parafiach księża pojawiali się coraz liczniej. Posiadali nie tylko wykształcenie zdobyte w Wyższych Seminariach Duchownych, ale pobierali także nauki na innych uczelniach krajowych i zagranicznych. Od 1931 roku sandomierski kościół przeżywał wyraźne ożywienie[7]. Rozpoczęła działalność Akcja Katolicka, prowadzono prace remontowe w katedrze, kościele świętego Pawła, Jakuba. Z inicjatywy biskupa Jasińskiego wybudowano drogę od zamku do kościoła świętego Jakuba.. Od 1908 roku ukazywała się „Kronika Diecezji Sandomierskiej”, od 1931 „Siewca Prawdy”[8]. Na terenie Sandomierza i diecezji wydawano też „Prawdę Katolicką. Czasopismo poświęcone obronie wiary katolickiej przed sekciarstwem”[9].
Przypuszcza się, że w okresie dwudziestolecia międzywojennego na terenie Sandomierza ukazywało się nie mniej niż dziesięć czasopism. W celu zweryfikowania stanu liczbowego lokalnych pism należy sięgnąć do źródeł o zróżnicowanym pochodzeniu. Nad badaniem prasy Sandomierza wydawanej między wojnami niezbędne okazało się korzystanie ze źródeł niepublikowanych: dokumentacji wydawnictw, redakcji, pamiętników, rękopisów, maszynopisów. Bezcenne są źródła wywołane, rozmowy z osobami pamiętającymi jeszcze czasy Drugiej Rzeczypospolitej. Jednymi z najważniejszych źródeł publikowanych są zachowane egzemplarze czasopism z dwudziestolecia międzywojennego wydawane w Sandomierzu. Wnikliwa lektura każdego z nich może przynieść nieznane dotąd fakty. Utrudnieniem w badaniach jest niekompletność zachowanych materiałów źródłowych. Ważnym źródłem są różne sprawozdania władzy państwowej oraz dane statystyczne pochodzące jeszcze sprzed drugiej wojny światowej.
Prasa międzywojennego Sandomierza nie była dotychczas przedmiotem pełnego i zwartego opracowania. Literatura prezentuje się skromnie. Mieczysław Adamczyk był autorem pierwszej historiografii prasy regionalnej, w której zaprezentował dzieje czasopiśmiennictwa Ziemi Kieleckiej[10]. Również bibliografia Mieczysława Adamczyka i Jolanty Dzieniakowskiej dotycząca prasy kielecczyzny w latach 1811-1939 jest pomocna w orientacyjnym ustaleniu liczby tytułów prasy Sandomierza[11]. O prasie Sandomierza na tle polskiej prasy prowincjonalnej pisał też Andrzej Notkowski[12]. Ponadto prasa Sandomierza jako całość była przedmiotem nielicznych publikacji. Poszczególne tytuły czasopism sandomierskich z dwudziestolecia międzywojennego na ogół badacze jedynie wymieniali z nazwy, ograniczając się do podania wydawcy, bądź też opisywali część tytułów istniejących we wspomnianym okresie. Dużą rolę w badaniu czasopiśmiennictwa Sandomierza odegrał Kazimierz Warda. Przedmiotem jego rozprawy doktorskiej były „Książki i czasopiśmiennictwo w Sandomierzu w okresie od 1795 do 1939 roku”[13]. Kazimierz Warda był też autorem kilku artykułów naukowych poświęconych sandomierskiemu księgarstwu i czasopiśmiennictwu[14]. Inną badaczką sandomierskiego piśmiennictwa jest Zdzisława Świder, była dyrektor Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Sandomierzu. Ważne rozważania na temat prasy Sandomierza można też odnaleźć w Dziejach Sandomierza 1918-1980 pod redakcją Henryka Samsonowicza[15]. Artykuły naukowe dotyczące między innymi prasy Sandomierza opublikowali tu Piotr Matusak i ksiądz Walenty Wójcik. Należy też wspomnieć o Robercie Kotowskim i jego opracowaniu Sandomierz między wojnami[16], w którym można przeczytać: „Duża liczba bibliotek i dynamiczny rozwój ruchu czytelniczego w Sandomierzu w latach 20. i 30. szedł w parze z rozwojem życia literackiego. Sandomierz miał w tej materii bogate tradycje. W dużej mierze twórczość ta inspirowana była przez lokalną prasę. Zjazd Regionalny w Sandomierzu w 1928 roku wysunął potrzebę istnienia takiej prasy, która rejestrowałaby przejawy życia społecznego, kulturalnego regionu”[17]. Ponadto należy też zasygnalizować, że w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Dziennikarstwa Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach[18], w latach 1985-2004 powstało co najmniej kilka prac dyplomowych na temat prasy Sandomierza między wojnami[19].
W kontekście tak rozproszonego materiału wydaje się koniecznie przeprowadzenie szczegółowych badań nad prasą Sandomierza we wspomnianym okresie. W szczególności należy zbadać okoliczności powstania i warunki działania prasy Sandomierza. Trzeba też dokonać klasyfikacji miejscowej prasy oraz jej charakterystyki statystycznej. Z punktu widzenia powstawania czasopism niezbędne jest także przedstawienie dysponentów, wydawców, redaktorów, współpracowników prasy sandomierskiej oraz jej odbiorców. Poczynania te są żmudne i pracochłonne, warto jednak je podjąć, bo ich wyniki umożliwią nie tylko zweryfikowanie znanych już faktów, czy odkrycie nowych, ale też mogą przyczynić się do rekonstrukcji dziejów międzywojennego Sandomierza jako lokalnego ośrodka wydawniczo-prasowego[20].
Przypisy
[1] http://www.mbpsand.internetdsl.pl/kalendariumpdf.pdf [dostęp 3 IX 2013].
[2] Z. Świder, Działalność Towarzystw Kulturalno-Oświatowych w Sandomierzu w okresie międzywojennym, w: Notatnik Sandomierski, red. Z. Bażant i inni, Sandomierz: Sandomierskie Towarzystwo Kulturalne, 1980, s. 56.
[3] http://www.mbpsand.internetdsl.pl/kalendariumpdf.pdf [dostęp 3 IX 2013].
[4] P. Matusak, Oświata i kultura, w: Dzieje Sandomierza 1918-1980. pod red. H. Samsonowicza, t. 4, pod red. W. Czajki, Warszawa: Polskie Towarzystwo Historyczne, 2004, s. 89.
[6] W. Wójcik, Życie religijne, w: Dzieje Sandomierza, s. 136.
[7] M. Leszczyński, Sprawy Sandomierza na łamach „Siewcy Prawdy” w Drugiej Rzeczypospolitej, w: Książka, biblioteka, informacja: między podziałami a wspólnotą III, pod red. J. Dzieniakowskiej i M. Olczak-Kardas, Kielce: UJK, 2012, s. 541.
[8] P. Matusak, Oświata, s. 109.
[9] M. Adamczyk, J. Dzieniakowska, Prasa Kielecczyzny w latach 1811-1989, t. 1, Kielce: Wszechnica Świętokrzyska, 1995, s. 41.
[10] J. Dzieniakowska, Prasa radomska w dwudziestoleciu międzywojennym (1918-1939), Radom: Radomskie Towarzystwo Naukowe, 1995, s. 8.
[11] M. Adamczyk, J. Dzieniakowska, Prasa Kielecczyzny w latach 1811-1989.
[12] A. Notkowski, Polska prasa prowincjonalna Drugiej Rzeczpospolitej (1918-1939), Warszawa-Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972.
[13] K. Warda, Książki i czasopiśmiennictwo w Sandomierzu w okresie od 1795 do 1939 roku, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Kocowskiego, obroniona w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Wrocławskiego 27 listopada 1977 roku.
[14] M.in.: K. Warda, Z dziejów księgarstwa w Sandomierzu do 1939 r. (księgarnie prywatne), Studia Kieleckie, Kielce 1991, nr 1. Zob. też: K. Warda, Księgarnia Spółdzielcza Ognisko, „Notatnik Sandomierski” 1993, nr 4.
[15] Dzieje Sandomierza 1918-1980.
[16] R. Kotowski, Sandomierz między wojnami, Sandomierz: Robert Kotowski, 1998.
[18] W 1969 roku w Kielcach powołano Wyższą Szkołę Nauczycielską. W 1973 roku WSN przekształcono w Wyższą Szkołę Pedagogiczną, w 2000 roku w Akademię Świętokrzyską, w 2008 roku w Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego, zaś w 2011 roku w Uniwersytet Jana Kochanowskiego. Nazwę i strukturę zmieniał też obecny Instytut Bibliotekoznawstwa i Dziennikarstwa. Źródło: http://www.ujk.edu.pl/Poczatki_uczelni.html, http://www.ujk.edu.pl/ibib/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=100&Itemid=42d [dostęp 2 IX 2013].
[19] Zob. m.in.: A. Roźniakowska, Prasa polska w Sandomierzu wydawana w okresie 20-lecia międzywojennego, praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. Andrzeja Notkowskiego, obroniona w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowo-Technicznej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach w 1991 roku; D. Czerwiński, Tradycje prasowe Sandomierza w latach 1829-2002, praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. Zofii Sokół, obroniona w Instytucie Bibliotekoznawstwa i Dziennikarstwa Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach w 2004 roku; M. Zwolska, Działalność wydawnicza Powszechnego Uniwersytetu Regionalnego im. St. Konarskiego w Sandomierzu w okresie międzywojennym, praca magisterska napisana pod kierunkiem dr Kazimierza Wardy, obroniona w Instytucie Filologii Polskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach w 1985 roku.
[20] Autor niniejszego tekstu przygotowuje monografię na ten temat.